Βιάννος 1943… Με αφορμή τα απομνημονεύματα του Νίκου Κατσαράκη | του Παναγιώτη Ξηρουχάκη
Νίκου Κατσαράκη (1903- 1986) «Απομνημονεύματα από την περίοδο της γερμανικής κατοχής στη Βιάννο»
Τον Μάρτιο του 2020 έκλεισαν τριάντα πέντε χρόνια από το θάνατο του Νίκου Κατσαράκη. Tη χρονιά εκείνη αποφάσισε ο γιος του Γεώργιος (με μεγάλη καθυστέρηση και για λόγους που μόνο εκείνος ξέρει) να εκδώσει τα απομνημονεύματά του.
Ο Νίκος Κατσαράκης ξεκίνησε την πολιτική του ζωή σαν φοιτητής στην Αθήνα. Στη συνέχεια επέστρεψε στην πατρίδα του την ‘Ανω Βιάννο (συχνά το κεφαλοχώρι αυτό αναφέρεται σαν σκέτο Βιάννος). Στα απομνημονεύματα του περιγράφεται ο «Βιαννίτικος Διαφωτισμός» του μεσοπολέμου, δηλαδή η οικονομική και πολιτισμική περίοδος εκείνη όπου η Βιάννος ήταν ένα όμορφο μέρος για να ζεις.
Να τονίσω εδώ ότι το βιβλίο παρέχει άφθονες πληροφορίες που αφορούν την αστική γεωγραφία της εποχής. Το επίπεδο ζωής της Βιάννου δεν ήταν βέβαια μοναδικό στη χώρα. Πριν την αστυφιλία (που στην ουσία δημιουργήθηκε εξαιτίας των δεινών που συσσωρεύθηκαν τη περίοδο 40-49 στη χώρα),οι κωμοπόλεις και τα κεφαλοχώρια ήταν γενικά τόποι με έντονη την πνευματική και πολιτική ζωή που δεν υστερούσαν και πολύ από τις πόλεις. Ένας τέτοιος τόπος λοιπόν ήταν και η πρωτεύουσα της επαρχίας Βιάννου, η Άνω Βιάννος.
Όταν οι Γερμανοί κατάλαβαν την Κρήτη δημιουργήθηκε η πρώτη αντιστασιακή οργάνωση «Κρητική Επαναστατική Επιτροπή» με αρχηγό τον Ραπτόπουλο. Μέσα εκεί εντάχθηκε και ο Νίκος Κατσαράκης. Να τονίσω εδώ πόσο δύσκολη περίοδος ήταν για να κάνει κάποιος αυτή την επιλογή. Οι ναζί νικούσαν σε όλα τα μέτωπα και το μέλλον προβλεπόταν φασιστοκρατούμενο… Έτσι οι δωσίλογοι και ακόμα περισσότερο οι «αδιάφοροι» ή απλά οι φοβισμένοι ήταν ο κανόνας. Όπως και να έχει, το απαισιόδοξο 1942 η αντίσταση στο Ηράκλειο έχει σημαντικότερες εστίες στον Κρουσώνα (Καπετάν Σατανάς) και στην επαρχία Βιάννου.
Ο Κατσαράκης γράφει από μνήμης για εκείνα τα δύσκολα χρόνια με μια περηφάνια για το δίκαιο αγώνα και με θλίψη για τα αρνητικά που αυτός ο αγώνας σημαδεύτηκε.
Ο Κατσαράκης μετά την εξόντωση της ομάδας Ραπτόπουλου (το 42 εκτελέστηκε ο ίδιος και άλλα μέλη της ομάδας του μαζί με άλλους πολίτες, τους γνωστούς στο Ηράκλειο σαν «62 μάρτυρες») πέρασε στο ΕΑΜ και συνεργάστηκε με την ομάδα Μπαντουβά (και αυτή συμμετείχε στον ΕΑΜ). Διαφώνησε με την ομάδα Μπαντουβά στην εντατικοποίηση της σύγκρουσης με τους Γερμανούς, γιατί έβλεπε τα δεινά που θα ερχόταν στην επαρχία Βιάννου.
Όπως και να έχει η ομάδα Μπαντουβά προχωρά στην εξόντωση των «πατατάδων» (έτσι ονομαζόταν οι τρεις στρατιώτες στο χωριό της Κάτω Σύμης, οι οποίοι ήταν φαινομενικά εκεί για τη συλλογή πατάτας, αλλά στην πραγματικότητα παρακολουθούσαν την ευρύτερη περιοχή). Σαν απάντηση οι Γερμανοί στέλνουν 165 άντρες στην περιοχή . Ο Μπαντουβάς στήνει ενέδρα (συμμετείχε και η ομάδα του Γιαννή Ποδιά ο οποίος εντασσόταν στο ΚΚΕ), τοποθετημένες σε κατάλληλες θέσεις παγιδεύοντας τους Γερμανούς στο δρόμο προς την Κάτω Σύμη. Οι Γερμανοί ηττούνται κατά κράτος και έχουν πολλές απώλειες (113 νεκροί).
Όμως πράγματι ο Γ. Κατσαράκης δε θα αργήσει να επιβεβαιωθεί… Ο στρατηγός Μύλλερ δίνει τη διαταγή: «Καταστρέψατε την επαρχία Βιάννου. Εκτελέσατε πάραυτα, χωρίς διαδικασία, τους άρρενες που είναι πάνω από 16 ετών καθώς και όλους όσοι συλλαμβάνονται στην ύπαιθρο, ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας».
Πάνω από 2000 Γερμανοί ανάλαβαν αυτό το ελεεινό έργο. Οι Γερμανοί επιδόθηκαν σε μαζικές εκτελέσεις και κατεδαφίσεις (14-16 Σεπτεμβρίου του 1943), στα χωριά Κεφαλοβρύσι, Κάτω Σύμη, Αμιράς, Πεύκος, Βαχός, Άγιος Βασίλειος, Άνω Βιάννος, Συκολόγος, Κρεββατάς, Καλάμι, και Λουτράκι της επαρχίας Βιάννου και Μύρτος, Γδόχια, Ρίζα, Μουρνιές, Μύθοι, Μάλλες, Χριστός και Παρσάς, Μεταξοχώριτης Ιεράπετρας. Όλοι οι άνδρες ηλικίας από 16 ετών και άνω στα χωριά αυτά εκτελέστηκαν (έτσι γλύτωσε τη ζωή του ο Γιώργιος Κατσαράκης που ήταν τριών χρόνων. Όχι όμως ο παππούς του και άλλοι συγγενείς). Επίσης ο Νίκος Κατσαράκης σαν αντάρτης που καταζητούνταν ήδη από τις γερμανικές αρχές για καιρό, κρυβόταν στην ύπαιθρο και γλύτωσε τη ζωή του.
Άποψη του γράφοντος είναι ότι οι Γερμανοί προχώρησαν σε αυτή την πράξη για λόγους αντεκδίκησης (οι δυο νεκροί «πατατάδες» και οι 113 στην ενέδρα σίγουρα δεν ήταν μικρό πλήγμα) αλλά και γιατί δεν θέλαν να το κουράσουν άλλο κυνηγώντας τους αντάρτες. Ο Μάο είχε δίκιο όταν έλεγε «Ο αντάρτης κινείται ανάμεσα στον λαό όπως το ψάρι μέσα στο νερό». Ε, και οι Ναζί είπαν να αδειάσουν το νερό για να πιάσουν το ψάρι. Άλλωστε στη Σοβιετική Ένωση εφάρμοσαν αυτή την πρακτική σε τεράστιο βαθμό.
Όσον αφορά το βιβλίο, άλλα σημεία που εντυπωσιάζουν επίσης είναι ότι απαριθμεί τους άπειρους άγνωστους αγωνιστές, ένας χρέος που έχουν όλοι οι «γνωστοί» αγωνιστές απέναντι στους συντρόφους τους. Ταυτόχρονα κατονομάζει τους συνεργάτες και προσπαθεί να εξηγήσει τους λόγους τους (σπάνια ο λόγος ήταν ο αντικομμονισμός ή ο χιτλερισμός. Συνήθως ήταν το χρήμα και η εξουσία). Η αντικειμενικότητα του Ν. Κατσαράκη φαίνεται από το ότι όταν κάποιος ρουφιάνος και συνεργάτης των ναζί εκτελείται από τους αντάρτες, δε διστάζει να τονίσει ότι φέρθηκε θαρραλέα και μούντζωσε τους εκτελεστές του!
Τα δύο επίμετρα είναι εντυπωσιακά και προσθέτουν στην κατανόηση της εποχής καθώς ο Νίκος Κατσαράκης επικεντρώνεται περισσότερο στην δική του εμπειρία και μοιραία όχι τόσο στο σύνολο της ιστορικής πραγματικότητα της εποχής. Το ένα είναι γραμμένο από τη φιλόλογο και ιστορικό Άννα Μανουκάκη-Μεταξάκη που επιμελήθηκε την έκδοση και περιγράφει αντικειμενικά (όσο βέβαια μπορείς να είσαι αντικειμενικός όταν γράφεις ιστορία) τη γενικότερη εικόνα της εποχής. Το δεύτερο είναι του Γιώργου Κατσαράκη και είναι πιστεύω πολύ σημαντικό για τους κάτωθι λόγους:
Πρώτον κάνει μια καταπληκτική περιγραφή του ολοκαυτώματος (κάτι που ο πατέρας αποφεύγει να κάνει, ίσως για λόγους συναισθηματισμού). Έτσι μαθαίνουμε (κάποια τα θυμάται αμυδρά καθώς ήταν 3 χρονών, τα περισσότερα όμως, είναι οι ιστορίες με τις οποίες μεγάλωσε από τους τραγικούς επιζώντες) ότι οι ναζί εκτελούσαν και χόρευαν πάνω στα πτώματα, κορόιδευαν τις χήρες και τα παιδιά και πολλές φορές απολαμβάνανε κλασσική μουσική την ώρα που διατελούσαν το μακάβριο έργο τους. Η περιγραφή αυτή μου φέρνει στο μυαλό τη μυθική σοβιετική ταινία «Έλα να δεις» (1985) που περιγράφονται με το τον ίδιο τρόπο οι καταστροφές χωριών στη Λευκορωσία από τους Ναζί. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Μύλλερ είχε υπηρετήσει στην Κριμαία πριν μετατεθεί στην Κρήτη.
Τέλος, το επίμετρο του Γεώργιου Κατσαράκη είναι σημαντικό και για έναν άλλο λόγο. Πολύ μελάνι έχει χυθεί για το αν ο Μπαντουβάς με την εκτέλεση των «πατατάδων» πήρε στο λαιμό του την επαρχία δεδομένου του ζωώδη χαρακτήρα της ναζιστικής κατοχής και η απάντηση είναι θετική. Βέβαια η αντίθετη άποψη λέει ότι αν δε σπάσεις αυγά ομελέτα (πόλεμος) δε γίνεται. Άλλωστε το ίδιο επιχείρημα υπάρχει και ενάντια στον ΕΑΜ – ΕΛΑΣ (βλέπε Δίστομο) ακόμα και από σημερινούς φασίστες (ότι τη ναζιστική κτηνωδία προκάλεσε και καλά η ελληνική αντίσταση). Με άλλα λόγια δεν έπρεπε ο λαός να αντισταθεί υπό το φόβο των αντιποίνων;
Σε αυτό το σημείο τόσο ο πατέρας και γιος, όσο και η Άννα Μανουκάκη-Μεταξάκη είναι κατηγορηματικοί. Ο Μπαντουβάς ήθελε να δημιουργήσει τετελεσμένα και να παρουσιαστεί σαν αρχηγός στην περιοχή καθώς πίστευε ότι σύντομα θα γινόταν απόβαση των Συμμάχων (συγκεκριμένα στις ακτές της Βιάννου και δυτικής Ιεράπετρας). Πράγματι οι σύμμαχοι είχαν κοροϊδέψει τους αντάρτες ότι θα γινόταν απόβαση, ώστε να πειστούν και οι ναζί για αυτό το ενδεχόμενο. Οι ναζί βέβαια παρακολουθούσαν στενά κάθε αντάρτικη κίνηση. Η κινητικότατα των ανταρτών υποδήλωνε στους κατακτητές ότι κάτι ετοιμαζόταν… Έτσι όμως οι Γερμανοί κρατούσαν δυνάμεις εκεί, ενώ αντίθετα ετοιμαζόταν στην πραγματικότητα αποβίβαση στη Σικελία (βέβαια όσο αφορά την πολιτική αυτή των Συμμάχων, κάποιος μπορεί να υποστηρίξει ότι αυτά γίνονται σε καιρό πολέμου και ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα).
Τέλος, ακόμα και αν κάποιος βασιστεί στην καλή προαίρεση της ομάδας Μπαντουβά (να βοηθήσει ανιδιοτελώς τους Συμμάχους) και στην υποτιθέμενη άγνοια κινδύνου του για τους αμάχους και πάλι ο Γεώργιος Κατσαράκης είναι καταιγιστικός. Δεν έγινε τίποτα από τους αντάρτες στη διάρκεια του ολοκαυτώματος για να ανακουφίσουν τους κακόμοιρους αμάχους. Και αν υποστηριχθεί ότι ήταν λίγοι απέναντι στους ναζί ο Γεώργιος Κατσαράκης υποστηρίζει ότι δεν έγινε ούτε μια κίνηση αντιπερισπασμού από την πλευρά τους, ώστε κάποιοι άμαχοι να μπορέσουν να ξεφύγουν.
Τo βιβλίο σταματά την εξιστόρηση του στα γεγονότα του εμφυλίου. Ο Γιώργιος Κατσαράκης επέλεξε να μη δημοσιεύσει τα απομνημονεύματα του πατέρα του για εκείνη την περίοδο. Ο λόγος είναι ότι σύμφωνα με εκείνον τα πάθη είναι ακόμα ζωντανά και κάποια πράματα καλύτερα να μείνουν ώς έχει…
Εμείς θα αναφέρουμε ότι η ομάδα του Μπαντουβά μετά τα γεγονότα, έφυγε από την περιοχή και στη συνέχεια κατέφυγε στη Μέση Ανατολή. Στη συνέχεια πέρασε στην εθνικιστική παράταξη υπό την επήρεια των Άγγλων που ετοιμαζόταν ήδη για πόλεμο με το ΚΚΕ. Ο Γιαννής Ποδιάς έχασε τη ζωή του στη διάρκεια του εμφυλίου. Οι άνθρωποι του Μπαντουβά κάρφωσαν σε ένα πάσσαλο το κομμένο κεφάλι του Ποδιά και το περιέφεραν πανηγυρίζοντας ενώ έβγαλαν πανηγυρικούς λόγους στη Νομαρχία Ηρακλείου.
Επίσημα 461 άτομα χάσανε τη ζωή τους στο ολοκαύτωμα της Βιάννου. Ο στρατηγός Μύλλερ συνελήφθη από τον Κόκκινο στρατό και παραδόθηκε στην Ελλάδα, όπου εκτελέστηκε στις 20 Μαίου 1947. Δεν θα κάνει εντύπωση αν κλείσω λέγοντας ότι κανείς άλλος δεν διώχτηκε για τα εγκλήματα αυτά.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-
Γιάννης Ποδιάς – Η ψυχή του ΔΣΕ στην Ανατολική Κρήτη – Κατιούσα (katiousa.gr)
-
Τα απομνημονεύματα του Νίκου Κατσαράκη, μια νέα σημαντική ιστορική πηγή – ΠΑΤΡΙΣ (patris.gr)
Πάνος Ξηρουχάκης
Δρ Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου
[Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό zerogeographic τεύχος 29, Μάρτης 2021]
Πάνος Ξηρουχάκης
