Η εαρινή ισημερία και οι παραδόσεις των λαών | του Δανιήλ Τσιορμπατζή
Το αστρονομικό φαινόμενο της εαρινής ισημερίας φέτος συμβαίνει την Τετάρτη 20 Μάρτη 2024 στις 05:06 ώρα Ελλάδας. Η ισημερία συμβαίνει δύο φορές τον χρόνο, όταν ο άξονας της γης ευθυγραμμίζεται παράλληλα και σε ορθή γωνία με τον άξονα του ήλιου. Στη συγκεκριμένη στιγμή ο Ήλιος βρίσκεται σε ευθεία με τον κατακόρυφο ισημερινό της γης, με αποτέλεσμα η νύχτα και η ημέρα να έχουν ίση διάρκεια. Πάντα οι γιορτές της άνοιξης σε όλους τους πολιτισμούς ήταν γιορτές χαράς, ανανέωσης, με κίνηση, χορό, τραγούδια. Υπάρχουν λουλούδια παντού και στολίδια σε ανθρώπους και σπίτια, άφθονο ποτό, φαγητό και ασυγκράτητη χαρά, γιατί ένας νέος κύκλος ξεκινάει…
Ο Ήλιος λατρεύτηκε από τους αρχαίους λαούς σαν θεός, μια που γι’ αυτούς, ο Ήλιος ήταν ο δημιουργός των εποχών του έτους και του κύκλου των φαινομένων και των εναλλαγών που σχετίζονται με αυτές: από τη σπορά ως τη βλάστηση και από την ανθοφορία ως τη συγκομιδή. Τον ήλιο οι Αιγύπτιοι τον ονόμασαν Ρα, Ατόν, ή Όσιρη, οι Βαβυλώνιοι τον αποκαλούσαν Σαμάχ, Βάαλ, Μαρδούκ ή Νεργκάλ, οι Ινδοί Βράχμα και Βισνού και οι Πέρσες Μίθρα. Οι αρχαίοι Έλληνες, τιμούσαν τον ήλιο στο όνομα του Δία, του Πλούτωνα, του Βάκχου, του Διόνυσου, ή του Φοίβου Απόλλωνα.
Οι Έλληνες, οι Αιγύπτιοι, οι Σουμέριοι, οι Χετταίοι, οι Βαβυλώνιοι, οι Ίνκας, οι Ρωμαίοι, οι Κινέζοι κ.α. ήταν λαοί που ο πολιτισμός τους, τους επέτρεπε να κατανοήσουν την σημαντικότητα της περιόδου της εαρινής ισημερίας, να την γιορτάζουν και οι περισσότεροι να την ορίζουν ως πρώτη ημέρα του νέου χρόνου – πρωτοχρονιά.
Οι Κέλτες, τίμησαν το φαινόμενο της ισημερίας και ονόμασαν αυτή τη μέρα «Φως της Γης». Θεωρούσαν αυτή την ημέρα ιερή, καθώς αποτελεί την πρώτη από τις δύο του χρόνου, που η μέρα και η νύχτα βρίσκονται σε απόλυτη ισορροπία μεταξύ τους. Μεγάλη γιορτή της θαυματουργής ισορροπίας της φύσης, της ζωής και του κύκλου της ανανέωσης!
Πολλοί μύθοι της άνοιξης σε διάφορους λαούς, σχετίζονται με τον θάνατο και την ανάσταση κάποιου θεού. Υπάρχουν κυρίως δύο τρόποι με τους οποίους οι θεοί πεθαίνουν την άνοιξη: με διαμελισμό συνήθως σε 14 ή σε 7 κομμάτια, όπως στην περίπτωση του Διόνυσου Ζαγρέα των Ορφικών και του Όσιρι των Αιγυπτίων ή με κάρφωμα σ’ ένα ξύλο όπως του Ιησού των χριστιανών!
Σε όλους τους πολιτισμούς υπήρχε ένα ζευγάρι θεών, που χαρακτήριζε την άνοιξη. Ήταν οι θεοί που έφερναν τη γονιμότητα, τη νιότη, την ανανέωση, τη βλάστηση και τον έρωτα! Στους Ρωμαίους συναντάμε τη θεά Φλώρα (ή Χλωρίδα). Διοργάνωναν προς τιμήν της τα Φλωράλια, γιατί χάριζε στους ανθρώπους και στη φύση την άνθηση, τη νιότη, τον έρωτα. Στους Φινλανδούς υπήρχε ένα θεϊκό ζευγάρι ο Ράουμ και η Ούκκο, που κάθε άνοιξη γιόρταζαν τον γάμο τους, μετά από τον οποίο καρποφορούσαν οι αγροί…
Στον ελλαδικό χώρο, η εναλλαγή των εποχών του χρόνου σχετιζόταν με την αρπαγή της Περσεφόνης. Ο Άδης έκλεψε την Περσεφόνη για να την κάνει σύζυγό του. Η μητέρα της Δήμητρα όμως μαράζωνε από την θλίψη της, μαζί της όμως μαράζωνε και η φύση, πενθούσε μαζί της. Όταν κατάλαβε ότι η Περσεφόνη είναι στον Άδη την διεκδίκησε, όμως ο Άδης δεν ήταν διατεθειμένος να την αφήσει. Έτσι ο Δίας αποφάσισε, η Περσεφόνη μισό χρόνο να μένει στον κάτω κόσμο (Φθινόπωρο – Χειμώνας) και μισό χρόνο να επιστρέφει στη μητέρα της στον επάνω κόσμο (Άνοιξη – Καλοκαίρι)! Η ελληνική μυθολογία θέλει την εαρινή ισημερία ως την ημέρα που η Περσεφόνη επιστρέφει στη μητέρα της τη Δήμητρα από τον Κάτω Κόσμο, φέρνοντας μαζί της το φως, τη χαρά και τη γονιμότητα.
Οι ιέρειες μαζί με την Δήμητρα, θα ψάλλουν τον ύμνο της Περσεφόνης, της Κόρης, που την προσκαλούν, την ικετεύουν να ξαναγυρίσει στη Γη, να ξαναδώσει καρπούς και ζωή.
Ορφικός ύμνος της Περσεφόνης
«Περσεφόνη, θυγατέρα του μεγάλου Διός, έλα, μακαρία,
μονογενής θεά, δέξου τις προσφερόμενες θυσίες,
πολυτίμητη σύζυγε του Πλούτωνος, σεβαστή, ζωοδότρα,
που κατέχεις τις πύλες του Άδη στα βάθη της γης,
Πραξιδίκη, ωραιοπλόκαμη, αγνέ βλαστέ της Δηούς,
γεννήτρια των Ευμενίδων, βασίλισσα των υπογήινων,
κόρη που ο Ζευς τη γέννησε με απόρρητους γόνους,
ω μητέρα του βροντόηχου πολύμορφου Ευβουλέως,
συμπαίκτρια των Ωρών, φωτοφόρα, λαμπρόμορφη,
σεμνή, παντοκράτειρα, κόρη που βρίθεις με καρπούς,
λαμπρόφεγγη, κερασφόρα, συ μόνη στους θνητούς ποθητή,
εαρινή, που χαίρεσαι με τις λιβαδίσιες πνοές,
που φανερώνεις το ιερό σώμα με βλαστάρια χλωρόκαρπα,
που αρπαγμένη νυμφεύθηκες σε γάμους φθινοπωρινούς,
συ μόνη ζωή και θάνατος στους πολύμοχθους θνητούς,
ω Περσεφόνη. Γιατί πάντοτε τρέφεις και φονεύεις τα πάντα.
Εισάκουσε, θεά μακάρια, και καρπούς απ’ τη γη ξαναστείλε
σε ειρήνη και απλόχερη υγεία που θάλλεις
και σε βίο ευτυχή που φέρνει το ανέφελο γήρας
στον δικό σου τον τόπο, ω βασίλισσα, και στον πανίσχυρο Πλούτωνα».
Η πανέμορφη Περσεφόνη, επιστρέφει από τον Άδη στη Γη και φέρνει το δώρο που της έδωσε ο Πλούτωνας, το ρόδι. Το ρόδι της αφθονίας, της γονιμότητας, της θεραπείας. Ο μύθος της Περσεφόνης περιγράφει τον αέναο κύκλο της ζωής.
Στο μήνα Ελαφηβολιώνα, γιορτάζονταν τα Αδώνια, προς τιμή του Άδωνι και της Αφροδίτης. Η γιορτή κρατούσε 2 μέρες. Η πρώτη μέρα ονομάζονταν «αφανισμός» και θρηνούσαν τον θάνατο του Άδωνι, ενώ η δεύτερη ονομάζονταν «εύρεσις» και γιόρταζαν την ανάσταση του. Με τον θάνατό του δηλώνονταν η εξαφάνιση της βλάστησης από το κρύο του χειμώνα και με την ανάσταση του η αναγέννηση της φύσης, η άνοιξη!
Στον μήνα Ανθεστηριώνα τελούνταν τα Ανθεστήρια προς τιμήν του Διόνυσου, που έχει φτάσει ως τις μέρες μας σαν Αποκριές. Διαρκούσαν τρεις μέρες. Κατά τη διάρκειά τους γινόταν διαγωνισμοί οινοποσίας και πομπές του αγάλματος του Διόνυσου. Η αθυροστομία και οτιδήποτε τρελό είχαν την τιμητική τους, παράλληλα με παραστάσεις μιμητικού θεάτρου. Την πρώτη μέρα γιόρταζαν τα Πιθοίγια. Τότε άνοιγαν όλοι τα πιθάρια τους για να δοκιμάσουν τη νέα σοδειά κρασιού. Την δεύτερη μέρα γιόρταζαν τις Χοές, προσφορά στους νεκρούς και τους χθόνιους θεούς από πήλινα δοχεία υγρών και πομπής του αγάλματος του Διόνυσου. Την τρίτη μέρα γιόρταζαν οι Χύτροι, τιμώντας τους νεκρούς, βράζοντας για τις ψυχές τους διάφορους σπόρους και όσπρια, ενώ γιόρταζαν και τα Υδροφόρια, προς τιμήν όσων χάθηκαν στον Κατακλυσμό του Δευκαλίωνα…
Στη Σκωτία η εαρινή ισημερία λέγεται La na Cailleach. Το όνομα προέρχεται από την Γαελική σοφή, προγονική θεά της δημιουργίας. Είχε δύο όψεις, αυτή του χειμώνα με το όνομα Cailleach και αυτή της άνοιξης και του καλοκαιριού με το όνομα Brìghde. Γιορταζόταν κυρίως την εποχή του περάσματος από την μία εποχή στην άλλη, καθώς λίγο πριν τον ερχομό της άνοιξης και πριν η Cailleach πέσει για τον βαθύ της ύπνο, καταιγίδες ξεσπούσαν ξαφνικά σε εκείνα τα βόρεια μέρη, καταιγίδες που έπαιρναν το όνομά της.
Η παλαιότερη καταγραφή εορτασμού του νέου έτους πιστεύεται ότι έγινε στη Μεσοποταμία, περίπου 2000 ΠΚΧ και γιορταζόταν γύρω στην ώρα της ισημερίας, στα μέσα του σημερινού Μάρτη. Κατά την Περσική μυθολογία, στην εαρινή ισημερία ήταν που ο μυθικός Βασιλιάς της Περσίας Jamshid ανέβηκε στον θρόνο του. Ο γιορτασμός διαρκούσε δύο εβδομάδες. Σύμφωνα με τα ζωροαστρικά κείμενα, ο Jamshid έσωσε το ανθρώπινο γένος από έναν φονικό παγετό. Ο παγετός αυτός πιθανόν να είχε ιστορικό υπόβαθρο και να ταυτίζεται με αυτό που σήμερα είναι γνωστό ως εποχή των παγετώνων.
Nowruz θα πει «νέα μέρα» και είναι η γιορτή του νέου έτους, που πάνω από 3000 χρόνια και μέχρι και σήμερα γιορτάζεται στο Ιράν, στο Ιράκ, στο Αφγανιστάν, στο Αζερμπαϊτζάν στις 20 με 21 Μάρτη, την πρώτη μέρα του μήνα Φαβραντίν.
Το Newroz αποτελεί την πρώτη μέρα του χρόνου και για τους Κούρδους. Newroz σημαίνει «Νέα μέρα», η αρχική της έννοια στα αρχαία περσικά ήταν «Νέο Φως». Κυρίαρχο στοιχείο των γιορτασμών του Νεβρόζ είναι η φωτιά. Η φωτιά που εξαγνίζει, που καταστρέφει τα σκοτάδια και ταυτόχρονα δημιουργεί από τις στάχτες της την ελπίδα, την ελευθερία, τη νέα ζωή. Σύμφωνα με την ιστορία, το 612 π.Χ. οι Κούρδοι, οι λαοί της οροσειράς του Ζάγρος (το σημερινό Κουρδιστάν του Ιράν) με ηγέτη τον Κάβα (Κawa) –έναν απλό σιδηρουργό– επαναστάτησαν κατά του τυραννικού Ντεχάκ (Dehak), τον νίκησαν και απέκτησαν την ανεξαρτησία τους. Ο Κάβα την ημέρα του Newroz σκότωσε τον Ασσύριο τύραννο Ντεχάκ και ελευθέρωσε τους Κούρδους και πολλούς άλλους λαούς της Μέσης Ανατολής. Οι καταπιεσμένοι, με τεράστιες φωτιές που άναψαν, έστειλαν το μήνυμα της ελευθερίας, υποδέχτηκαν πια την άνοιξη ελεύθεροι και έτοιμοι για μια καινούρια αρχή, για μια καινούργια χρονιά. Από τότε η φωτιά είναι το σύμβολο του Νewroz.
Το ημερολόγιο των Βαβυλωνίων ξεκινούσε την ημέρα της πρώτης πανσελήνου μετά την εαρινή ισημερία (ημερομηνία που γιόρταζαν το Πάσχα οι Εβραίοι και οι Χριστιανοί). Σύμφωνα με τους βαβυλωνιακούς μύθους η θεά των Σουμερίων Inana (γνωστή μετέπειτα και ως Ishtar) επέστρεφε από τον κάτω κόσμο.
Αρχαία μνημεία σε όλον τον κόσμο, ευθυγραμμισμένα με την ανατολή του ήλιου την ημέρα της ισημερίας, λειτουργούσαν ως ηλιακά ημερολόγια, κοσμικά παρατηρητήρια και μας εντυπωσιάζουν με την εκπληκτική αρχιτεκτονική, αστρονομική και μαθηματική τους ακρίβεια. Κατά την εαρινή ισημερία, οι αχτίδες του ήλιου διχοτομούν και φωτίζουν τον κεντρικό άξονα μεγαλιθικών μνημείων. Όπως το Grianán Ailigh στην Ιρλανδία, το Mnajdra στην Μάλτα, το Stonehenge της Αγγλίας, η πυραμίδα Chichen Itza των Μάγια, ο ναός Angkor Wat στην Καμπότζη κλπ. Η Σφίγγα στην Γκίζα της Αιγύπτου είναι κατασκευασμένη και προσανατολισμένη με τέτοιο τρόπο ώστε να ευθυγραμμίζεται με τον πρώτο ήλιο της εαρινής ισημερίας.
Οι Ιάπωνες τιμούν και σήμερα την ισημερία σαν εθνική γιορτή. Πρόκειται για την ημέρα που σηματοδοτεί την αλλαγή των εποχών αλλά και συνδέεται με τους νεκρούς. Η παραδοσιακή ιαπωνική ονομασία για την περίοδο γύρω από την φθινοπωρινή και την εαρινή ισημερία είναι higan, και όπως λένε οι Ιάπωνες «και η ζέστη και το κρύο τελειώνουν με το higan». Ο γιορτασμός της ισημερίας διαρκεί συνολικά επτά ημέρες· τρεις ημέρες πριν από την ισημερία και τρεις ημέρες μετά.
Παραλλαγές των ανοιξιάτικων αυτών παραδόσεων διατηρούνται μέχρι σήμερα σε κάθε λαό.
