Το πρώτο πολεμικό φωτορεπορτάζ | του Δανιήλ Τσιορμπατζή
Ήταν Φλεβάρης του 1855 όταν ξεκίνησε η αποστολή του πρώτου πολεμικού φωτορεπορτάζ.
Ο Κριμαϊκός Πόλεμος του 1853-1856, ο «Ανατολικός Πόλεμος», ήταν μια ένοπλη σύγκρουση μεταξύ της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, από τη μία πλευρά, και ενός συνασπισμού από τη Βρετανία, τη Γαλλία, την Οθωμανική Αυτοκρατορία και το Βασίλειο της Σαρδηνίας, από την άλλη. Οι εχθροπραξίες εκτυλίχθηκαν στον Καύκασο, στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, στη Βαλτική, στη Μαύρη, στην Αζοφική, στη Λευκή και στη Θάλασσα του Μπάρεντς, καθώς και στην Καμτσάτκα και στα Κουρίλια. Έφτασαν στη μεγαλύτερη ένταση στην Κριμαία. Θεωρείται μια από τις μεγαλύτερες και πιο δραματικές διεθνείς συγκρούσεις. Συμμετείχαν σε αυτήν σχεδόν όλα τα κορυφαία κράτη του κόσμου εκείνης της εποχής και μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα ήταν ασυναγώνιστη από άποψη γεωγραφικής έκτασης.
Η μάχη της Μπαλακλάβα (Балаклава) και η επακόλουθη άμυνα της Σεβαστούπολης (Севастополь) ήταν ο τόπος της πρώτης πολεμικής φωτογραφικής καταγραφής που δημιουργήθηκε από έναν Άγγλο φωτογράφο, τον Roger Fenton (Γεννήθηκε στις 28 Μάρτη 1819 στο Rochdale του Greater Manchester της Αγγλίας και πέθανε στις 8 Αυγούστου 1869, στο Potters Bar του Hertfordshire της Αγγλίας).
Ο Φέντον γεννήθηκε σε μια εύπορη οικογένεια και αποφοίτησε με πτυχίο Bachelor of Arts από το University College του Λονδίνου το 1840. Λίγο αργότερα, συνέχισε τις σπουδές του στη νομική και παντρεύτηκε την Γκρέις Μέιναρντ (Grace Maynard) το 1843. Παρά τη μόρφωσή του, το πραγματικό ενδιαφέρον του Φέντον ήταν η ζωγραφική και το 1840 άρχισε να σπουδάζει ζωγραφική στο εργαστήριο του Τσαρλς Λούσι (Charles Lucy), μέλους της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου (London Royal Academy). Στα μέσα της δεκαετίας του 1840, ο Φέντον ταξίδευε μεταξύ Λονδίνου και Παρισιού, σπουδάζοντας επίσης στο στούντιο του Μισέλ Ντρόλινγκ (Michel-Martin Drolling). Αν και εξέθετε στη Βασιλική Ακαδημία της Αγγλίας, ο Φέντον είχε περιορισμένη μόνο επιτυχία με τη ζωγραφική του. Συνέχισε να ζωγραφίζει, αλλά επέστρεψε στις νομικές σπουδές του και ξεκίνησε την πρακτική του ως δικηγόρος το 1851.
Μέχρι το 1851, ο Φέντον είχε επίσης αρχίσει να πειραματίζεται με τη φωτογραφία και επέστρεψε στο Παρίσι για να μελετήσει τη νέα διαδικασία αρνητικού-θετικού κολλοδίου στο στούντιο του Gustave Le Gray. Με την επιστροφή του στην Αγγλία, ο Fenton έγινε γρήγορα ένας εξέχων εκπρόσωπος του μέσου και έδωσε διαλέξεις στην πρώτη δημόσια έκθεση φωτογραφίας στη Βρετανία το 1852. Την ίδια χρονιά, ταξίδεψε στη Ρωσία για να καταγράψει την κατασκευή μιας κρεμαστής γέφυρας πάνω από τον ποταμό Δνείπερο. Φωτογράφισε επίσης κτίρια και τοπία στο Κίεβο, την Αγία Πετρούπολη και τη Μόσχα, και οι εικόνες του από αυτές τις εξωτικές τοποθεσίες τον έκαναν σχεδόν αμέσως διάσημο στην Αγγλία. Το 1853 έγινε ένα από τα ιδρυτικά μέλη της Φωτογραφικής Εταιρείας του Λονδίνου (σήμερα Royal Photographic Society) και διετέλεσε επί τρία χρόνια επίτιμος γραμματέας της οργάνωσης. Σύντομα διορίστηκε ως ο πρώτος φωτογράφος του Βρετανικού Μουσείου και άρχισε να φωτογραφίζει τη βρετανική βασιλική οικογένεια. Το έργο του προωθήθηκε στην αγορά από κορυφαίους εκδότες – τυπογράφους, μεταξύ των οποίων η Thomas Agnew and Sons, του Μάντσεστερ και του Λονδίνου, και η συνεργασία του με τη βασίλισσα Βικτώρια και τον πρίγκιπα Αλβέρτο του δημιούργησε σύντομα την ευκαιρία να πειραματιστεί με ακόμη πιο ποικίλα θέματα.
Ως απάντηση στην αυξανόμενη κριτική για τον χειρισμό του πολέμου της Κριμαίας από τη βρετανική κυβέρνηση, η εταιρεία Thomas Agnew and Sons ανέθεσε στον Φέντον να παράγει φωτογραφίες της σύγκρουσης. Υπήρχε η ελπίδα ότι οι φωτογραφίες θα εξουδετερώσουν την αρνητική απεικόνιση του πολέμου από τον βρετανικό Τύπο.
Το 1855, ως υπάλληλος της Αγγλικής Φωτογραφικής Εταιρείας και γραμματέας της πρώτης Φωτογραφικής Εταιρείας του Λονδίνου, ο Φέντον πήγε να φωτογραφίσει τον Κριμαϊκό Πόλεμο στη Σεβαστούπολη. Η βασίλισσα Βικτώρια τον τίμησε με τον τίτλο του φωτογράφου του Κριμαϊκού Πολέμου, γεγονός που του εξασφάλισε την υποστήριξη της στρατιωτικής διοίκησης.
Αναχώρησε για το λιμάνι Μπαλακλάβα (Балаклава) της Μαύρης Θάλασσας στις 20 Φλεβάρη 1855, με δύο βοηθούς, πέντε κάμερες, επτακόσια γυάλινα πιάτα, και τριάντα έξι μεγάλα σεντούκια με προμήθειες. Ο τεχνικός εξοπλισμός, τα χημικά και το γυαλί ήταν βαριά και δυσκίνητα. Ο Φέντον βρήκε μια έξυπνη λύση στο πρόβλημα της μεταφοράς: Το φορτηγό του εμπόρου κρασιού μετασκευάστηκε ως ταξιδιωτικός σκοτεινός θάλαμος. Σχεδίασε ένα ατμοκίνητο «Φωτογραφικό βαγόνι» – όπως έλεγε η επιγραφή στα πλαϊνά του. Αυτό το βαγόνι χρησίμευε και ως σκοτεινός θάλαμος για τη φωτογραφία.
Για να κερδίσει τη συνεργασία του υπουργείου πολέμου και των διοικητών στο πεδίο, έλαβε συστατικές επιστολές από τον πρίγκιπα Αλβέρτο. Ο Φέντον, μαζί με τον εξοπλισμό του και ένα μικρό επιτελείο, έπλευσε στην περιοχή με τις ευλογίες και τη βοήθεια της βρετανικής κυβέρνησης, φτάνοντας τον Μάρτη του 1855.
Οι συνθήκες στην Κριμαία ήταν αφιλόξενες τόσο για τους φωτογράφους όσο και για τους στρατιώτες. Εκτός από τις δυσκολίες μεταφοράς των εύθραυστων γυάλινων πλακών που χρησιμοποιούνταν στη διαδικασία υγρού κολλώδιου (collodion) ένα εύφλεκτο και κολλοειδές παχύρευστο διάλυμα νιτροκυτταρίνης σε αιθέρα και αυθυλική αλκοόλη. Οι πλάκες έπρεπε να επικαλυφθούν με ένα παχύ, κολλώδες φωτοευαίσθητο διάλυμα αμέσως πριν από την εγγραφή της έκθεσης και να εμφανιστούν αμέσως μετά. Οι ακραίες θερμοκρασίες της περιοχής εντάθηκαν στα όρια του σκοτεινού θαλάμου, και το βαγόνι του συχνά εκλαμβανόταν λανθασμένα ως στόχος. Οι χρόνοι έκθεσης ήταν τόσο μεγάλοι που οι σκηνές στο πεδίο της μάχης μπορούσαν να καταγραφούν μόνο πριν ή μετά τη μάχη. Επιπλέον, ο Φέντον έσπασε τα πλευρά του κατά την εκφόρτωση του εξοπλισμού του, ενώ προσβλήθηκε και από χολέρα κατά τη διάρκεια των τεσσάρων μηνών του στην Κριμαία.
Σε σύντομο χρονικό διάστημα τράβηξαν έως και 800 φωτογραφίες από το πεδίο της μάχης. Οι υψηλές θερμοκρασίες σήμαιναν ότι το κολλώδιο που χρησιμοποιούνταν τότε για τη φωτογράφηση έβραζε στις δεξαμενές και ήταν πολύ αποπνικτικά μέσα στην καμπίνα, γεγονός που επέβαλε την αναμονή για πιο δροσερές ημέρες. Παρά τις δυσκολίες αυτές, ο Φέντον ανταποκρίθηκε στο έργο του.
Η εκτενής τεκμηρίωσή του για τον πόλεμο – η πρώτη χρήση φωτογραφίας για αυτόν τον σκοπό – επικεντρώθηκε στο λιμάνι, τα στρατόπεδα και τους αξιωματικούς του βρετανικού και γαλλικού στρατού, μαζί με πιο γραφικά θέματα όπως οι Ζουαβοί, οι Τούρκοι και οι Κροάτες. Δεν περιλάμβανε φωτογραφίες της ίδιας της μάχης, κάτι που ήταν πέρα από την τεχνική κατανόηση του μέσου. Ούτε απεικόνιζε τραυματίες και νεκρούς, κάτι που θα είχε προσβάλει τόσο το γούστο όσο και τις πολιτικές πεποιθήσεις της πολυπόθητης πελατείας του Φέντον.
Οι φωτογραφίες του Φέντον ήταν η πρώτη μεγάλης κλίμακας φωτογραφική τεκμηρίωση του πολέμου- ως εκ τούτου, δεν υπήρχαν προηγούμενα για να ακολουθήσει. Οι εικόνες που παρήγαγε δεν θεωρούνται σήμερα αντικειμενικό φωτορεπορτάζ, ούτε ήταν αυτός ο σκοπός του εκείνη την εποχή. Η παραγγελία του ήταν σε μεγάλο βαθμό μια άσκηση προπαγάνδας και οι εικόνες απεικονίζουν μια κάπως μονόπλευρη άποψη. Ο Φέντον ήλπιζε επίσης να πουλήσει τις φωτογραφίες του στο ευρύ κοινό και γνώριζε ότι οι φρικιαστικές, ρεαλιστικές εικόνες δεν θα ήταν εμπορεύσιμες. Από τις φωτογραφικές πλάκες που παρήγαγε, πολλές είναι προσεκτικά στημένες ομάδες αξιωματικών (γιατί γνώριζε ότι η συνεργασία των αξιωματικών ήταν απαραίτητη για την επιτυχία του. Αν δεν δεχόταν να τους φωτογραφήσει, ήξερε ότι δεν θα είχε καμία διευκόλυνση για τη μεταφορά του φορτηγού του από τη μια τοποθεσία στην άλλη). Μετά από τέσσερις μήνες φωτογράφισης του πολέμου και άρρωστος από χολέρα, πούλησε το φορτηγάκι του και μάζεψε τον εξοπλισμό του.
Ο Φέντον έφυγε από την Κριμαία στα τέλη Ιουνίου με περισσότερα από 350 αρνητικά, εκτυπώσεις των οποίων παρουσίασε στη βασίλισσα Βικτώρια τον Αύγουστο και εξέθεσε στο Λονδίνο στις αρχές Σεπτεμβρίου, τη στιγμή που έφτασε η είδηση για την υποχώρηση των Ρώσων και τη νίκη των συμμάχων. Μετά την υποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων το 1856, ένας άλλος Άγγλος φωτογράφος, ο James Robertson, ταξίδεψε στην περιοχή και συνέχισε την φωτογράφιση.
Μια έκθεση με περισσότερες από 300 φωτογραφίες του Φέντον εγκαινιάστηκε στο Pall Mall East του Λονδίνου τον Σεπτέμβρη του 1855. Ο εκδοτικός οίκος Thomas Agnew and Sons, εκδότης του Φέντον, εξέδωσε 337 φωτογραφίες σε καδράκια, μεμονωμένα και ως μέρη συνόλων. Άρχισαν να πωλούνται στο Παρίσι και σε άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Η έννοια του «φωτογραφικού άλμπουμ» δεν υπήρχε εκείνη την εποχή και οι φωτογραφίες πωλούνταν ως μεμονωμένα φύλλα ή σύνολα, όπως οι γκραβούρες. Αλλά οι πωλήσεις ήταν μικρότερες από τις αναμενόμενες. Λίγοι επιθυμούσαν να αγοράσουν εικόνες ενός πολέμου που οι περισσότεροι ήθελαν να ξεχάσουν.
Ο Φέντον εγκατέλειψε εντελώς τη φωτογραφία το 1862, πούλησε όλο τον εξοπλισμό και τις εικόνες του και επέστρεψε στη δικηγορική του πρακτική. Πέθανε το 1869 σε ηλικία 49 ετών.
