Η Μαρία Ζωγραφάκη – Σπυριδάκη για το βιβλίο της Άννας Τακάκη «Αροδαμοί κι αγκαραθιές»
Με μεγάλη επιτυχία πραγματοποιήθηκε το βράδυ της Πέμπτης 20 Ιούλη 2023 η εκδήλωση παρουσίασης του νέου βιβλίου της Άννας Τακάκη – Μαρκάκη «Αροδαμοί κι αγκαραθιές». Η εκδήλωση έγινε στην πιο δροσερή γωνιά της Σητείας, στον Δημοτικό Κήπο Σητείας στις 20:30 το απόγευμα. Ο Δημοτικός Οργανισμός Κοινωνικοπολιτιστικής Ανάπτυξης Σητείας ένταξε την εκδήλωση στα πλαίσια των εκδηλώσεων «Κορνάρεια 23». Πλήθος κόσμου από νωρίς κατέφθασε στον Δημοτικό Κήπο για να παρακολουθήσει την παρουσίαση του βιβλίου. Εκ μέρους του ΔΟΚΑΣ παραβρέθηκαν ο πρόεδρος κ. Κωστής Λιμπερίου και η εντεταλμένη σύμβουλος πολιτισμού κα Μαρία Γιαννακάκη.
Για το νέο βιβλίο εκτενή κι εμπεριστατωμένη αναφορά και παρουσίαση έκαναν ο πολιτικός μηχανικός Αντώνης Ανηψητάκης και η εκπαιδευτικός και λογοτέχνιδα Μαρία Ζωγραφάκη – Σπυριδάκη.
Παραθέτουμε παρακάτω την παρουσίαση της κ. Μαρίας Ζωγραφάκη – Σπυριδάκη.
«Η συγγραφέας Άννα Τακάκη-Μαρκάκη, από τη Ζήρο Σητείας, δημοσιεύει το νέο της πνευματικό δημιούργημα, το βιβλίο με κρητικά διηγήματα Αροδαμοί κι αγκαραθιές. Με το έργο αυτό, το 10ο στη σειρά κοπέλι της, επιβεβαιώνει ότι μέσα της ρέει ακατάπαυστα μια πηγή από λάλον ύδωρ, που υδρεύει τους άνυδρους καιρούς μας με τα δροσερά νάματα της παράδοσης, της λαογραφίας και της γλώσσας της Κρήτης.
Με το πόνημά της αυτό η συγγραφέας στοχεύει να διασώσει το κρητικό γλωσσικό ιδίωμα, να καταγράψει και να θυμίσει λέξεις της διαλέκτου ξεχασμένες ή και ακατάγραφες, να παρουσιάσει και να αναδείξει τον ιδιαίτερο γλωσσικό πλούτο που χαρακτηρίζει το χωριό καταγωγής της, τη Ζήρο. Το αναφέρει άλλωστε ρητά, στον πρόλογο του βιβλίου της, ότι σκοπό έχει «να αφήσει ζωντανή τη γλώσσα του τόπου της, μια διάλεκτο που ολοένα αφανίζεται και αποτελεί σημαντικό μέρος του πολιτισμού μας».
Ακαταπόνητη εργάτιδα του Λόγου, επιτελεί συνειδητά το χρέος της στη γλώσσα∙ με περίσσα αγάπη και προσοχή συνέλεξε όσα έζησε στη σητειακή ύπαιθρο, όσα είδε και άκουσε, όλα τα βιώματά της από τα παιδικάτα της, εφαρμόζοντας επακριβώς τις διδαχές του αείμνηστου Ανταίου-Κωστή Φραγκούλη, του δεύτερου Κορνάρου, σαν άξια απόγονός του. Εκείνος έλεγε για όσα είχε ζήσει στα παιδικά του χρόνια στη σητειακή ύπαιθρο πώς:
«…μέσα μου τα στέρευγα με τάξη ένα ένα
και τα ’γραψα, να μη χαθούν κι αυτά μαζί με μένα». (Δίφορα, βιβλίο 2ο)
Πώς, αλήθεια, καταφέρνει η συγγραφέας να αποτυπώνει μέσα στο βιβλίο Αροδαμοί κι αγκαραθιές τόσο επιτυχημένα, με τόση ζωντάνια και φυσικότητα, με τέτοια αυθεντικότητα, τη διάλεκτο του τόπου μας; Είναι που ο φυσικός ομιλητής της διαλέκτου ζει, αναπνέει και πορεύεται σε όλη του τη ζήση μέσα από τη γλώσσα, είναι που η διάλεκτος είναι το καθημερνό του βίωμα, είναι που αποτελεί για κείνον το όχημα μέσω του οποίου μεταφέρει τις σκέψεις του.
Γιατί η συγγραφέας, αλλά και άλλοι ομότεχνοί της, επιλέγουν να γράφουν στην κρητική διάλεκτο; Γιατί η αγάπη, το πάθος, το μεράκι για τη γλώσσα; Κι άλλα ερωτήματα αναδύονται: γιατί είναι σημαντική η διάλεκτος ενός τόπου; η κρητική εν προκειμένω. Γιατί μιλάμε ολοένα και περισσότερο για διάσωση, για ανάδειξη, για μελέτη της;
Η κρητική διάλεκτος, όπως έχει γράψει ο αείμνηστος Μιχ. Καυκαλάς, ιδρυτής του Συλλόγου Κρητών Στιχουργών και μελετητής της κρητικής διαλέκτου, είναι ίσως η πιο διακεκριμένη της ελληνικής γλώσσας: είναι εύπλαστη, ευφωνική, διαθέτει απεριόριστες εκφραστικές και ποιητικές δυνατότητες. (Καυκαλάς Μιχάλης, Κρητολόγιο 1, Βιβλιοεκδοτική Αναστασάκη, Αθήνα 1997) Σε αυτή την άρτια γλώσσα γράφτηκαν τα λογοτεχνικά αριστουργήματα της Κρητικής Αναγέννησης, με κορυφαίο τον Ερωτόκριτο, για τον οποίο σεμνύνεται η Σητεία, ως γενέτειρα του ποιητή Βιτσέντζου Κορνάρου. Ο καθηγητής Γλωσσολογίας Χριστ. Χαραλαμπάκης θεωρεί την κρητική διάλεκτο «ένα από τα πιο δροσερά κλωνάρια της ελληνικής γλώσσας», «πλούσια και ως προς το λεξιλόγιο, και από άποψη πολυσημίας». (Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, Κρητολογικά Μελετήματα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2001). Ενώ ο κρητολόγος Στέργιος Σπανάκης αναφέρει ότι το κρητικό γλωσσικό ιδίωμα διασώζει μεγάλο αριθμό από βυζαντινές, μεσαιωνικές λέξεις και γίνεται, με τον πιο άμεσο τρόπο, ο συνδετικός μας κρίκος με το γλωσσικό παρελθόν και την ιστορία μας. (Στέργιος Σπανάκης, «Το κρητικό γλωσσικό ιδίωμα», Κρητικά Χρονικά ΙΕ-ΙΣΤ, σ.148-152)
Διαβάζοντας το βιβλίο «Αροδαμοί κι αγκαραθιές» βλέπουμε μέσα σε αυτό αρκετά παραδείγματα που τεκμηριώνουν τα προαναφερόμενα.
Ο λεξιλογικός πλούτος της κρητικής διαλέκτου και η ποικιλία των συνωνύμων:
Στο διήγημα Μαρταρόγα (σ.58-80) η φασαρία, η αναστάτωση, το ανακάτωμα… εκφράζεται με τις λέξεις: χαλάπατο, μαλεχουλές, αχταρμάς.
Ο θυμός κι εκνευρισμός δηλώνεται με τις εκφράσεις:
Ο γαμπρός, που γίνηκε φισέκι …το ’βαλε στα πόδια…
Ο κύρης του γαμπρού… εγίνηκε πύρι και μανία.
Πυροκεφαλιάζει ο μεγάλος του γιος… και κινά τις φωνές.
Στο διήγημα Η κλεψά του Μεροπάκι (σ. 81-94) δηλώνεται με έναν πλούτο εκφράσεων η μάνητα, ο θυμός της μάνας:
Εκειά Θεός δεν ήτανε! Ελύσσαξε η Χρυσοδόντα…
…Πώς θα μπει στο στόμα της Χρυσοδόντας, που θα ’βγανε αφρούς από την όργητα;
Ήτανε άγρια φώκια κι επέτα νερά και απόνερα…
Ο πλούτος των ιδιωματικών εκφράσεων, ο μεταφορικός και παρομοιαστικός λόγος:
Την ευκή τσ’ ευκής μου να ’χεις, παίδιω’ παιδιώ’!
Η μάνα τζη έβγανε τα τζάγκουρνά τζη (έγδερνε τα μάγουλά της, από θυμό ή στενοχώρια).
Τα μάτια τζη είχανε γενεί ωσά’ τση σκλόπας να τονε ξανοίγει.
Του κρατούσε μεγάλο αχτιμάνι (θυμό, οργή).
Ψης βουργής εγίνηκε ο γάμος (βιαστικά και ξαφνικά).
Όλοι φούλι νταούλι έτοιμοι (στολισμένοι, με καλό ντύσιμο για τον γάμο).
(Μέσα στην εκκλησία) γροικάται ένα «μπεεε», απού εχορέψανε τα καντήλια.
Είχανε πάρει άρη και κάρη για να βρούνε μεροκάματο (γυρνούσανε από ’δώ κι από ’κεί).
Πολύ ενδιαφέρουσα η παραβολική έκφραση (στη σ.90): Άμα το προζύμι δε ντ’ ανεπιάσεις, και στην ώρα ντου, ξυδιά, και μην περιμένεις να κάμεις ψωμί.
Ένας αξιοσημείωτος αριθμός από σύνθετες λέξεις παρατηρείται στο βιβλίο, ως σημείο της γλωσσοπλαστικής και παραγωγικής ικανότητας της διαλέκτου, αλλά και του πλούτου που διαθέτει:
Μαυροκάντηλος: βαθιά μελαχρινός, αλλά συνάμα με λάμψη.
καμαροπέρδικα (καμαρωτή πέρδικα).
θεοκούραστη (η σύνθεση με το επιτατικό πρόθεμα θεο- δίνει την έννοια του εντελώς) = πολύ, εντελώς κουρασμένη.
βαριομοίρα: με βαριά κακή μοίρα.
κορακομάτης: έχει μαύρα και αρπακτικά μάτια σαν του κόρακα.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σύνθετη λέξη αφενταγάς (σ.127), όπου και τα δύο συνθετικά (αφέντης + αγάς) έχουν παρόμοια σημασία ∙ με την ένωσή τους επιτείνουν και δίνουν περισσότερη έμφαση στην έννοια του κύριου, του αφέντη, που θέλει η διάλεκτος να αποδώσει.
Αξίζει να επισημανθεί ότι πολλές από τις σύνθετες λέξεις, αλλά και από τις διαλεκτικές εκφράσεις που περιέχονται στο βιβλίο είναι ακατάγραφες ως τώρα, δηλαδή καταγράφονται για πρώτη φορά στο έργο Αροδαμοί και Αγκαραθιές.
Οι δάνειες λέξεις: ως συνέπεια της μακροχρόνιας συμβίωσης του κρητικού λαού με τους λογής κατακτητές, οι ξένες λέξεις ενσωματώθηκαν με φυσικό τρόπο στο γλωσσικό ιδίωμα, ακολουθώντας τους γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες του, εμπλουτίζοντάς το και μαρτυρώντας την εξέλιξη και ευλυγισία της διαλέκτου μας.
Μπακαλούμου* πόσοι να θυμούνται ακόμα είντα θα πούνε οι λέξεις αμπλά*, καμπαετιλής*, αφερίμ*, αμπρακάμοι…
(*άραγε, *αδελφή, *φταίχτης, *μπράβο, έτσι)
Μια κολαΐνα από αμπρακάμους, ένα περιδέραιο δηλαδή από πολύτιμες διαλεκτικές λέξεις έχει συλλέξει και ξομπλιάσει όμορφα η συγγραφέας του βιβλίου Αροδαμοί κι Αγκαραθιές. Η τιμή, μάλιστα, και η φροντίδα με την οποία η ίδια περιβάλλει το γλωσσικό μας ιδίωμα, θυμίζει πολύ το μεράκι και το πάθος του μεγάλου μας Καζαντζάκη για τη γλώσσα, για τις διαλέκτους, για τη λέξη:
«Να γυρίζεις την Ελλάδα με τεντωμένο τ’ αυτί, ν’ ακούς από το στόμα του λαού τη λέξη παρθένα ακόμα, χιλιάδες χρόνια αμουτζάλωτη από το μελάνι, και να την παίρνεις μαζί σου όπως κλέφτουμε τη γυναίκα που αγαπούμε, με κουρσάρικη αναγάλλια!Να σκαρφαλώνεις βουνά, να πεινάς, να διψάς, να ’σαι κατάκοπος, και ξαφνικά να τα ξεχνάς όλα γιατί αντάμωσες ένα βοσκό και σε φίλεψε μιαν άγνωστη “περίλαμπρη” λέξη!» (Ταξιδεύοντας-Αγγλία, σ.107)
Κι όμως σήμερα, η τόσο πλούσια, εκφραστική και ξομπλιαστή διάλεκτος, που αποτελεί το σήμα κατατεθέν της Κρήτης και των Κρητικών, είναι γεγονός ότι φθίνει, υποχωρεί, ξεχνιέται, δυστυχώς ακόμα και στην ύπαιθρο. Επόμενο, καθώς, για παράδειγμα, δε χρησιμοποιούνται πλέον στην καθημερινότητά μας τα αντικείμενα του παλαιότερου τρόπου ζωής, ενώ έχει διαφοροποιηθεί άρδην ο επαγγελματικός, ο αγροτοποιμενικός και ο καθημερινός βίος.
Γι’αυτό, η αξία του βιβλίου της Άννας Τακάκη εδράζεται και σε αυτό το σημαντικό στοιχείο: ότι διασώζει και διαφυλάττει υπέροχες διαλεκτικές λέξεις και φράσεις, παραδίδοντάς τις στους μεγαλύτερους που αναθραφήκανε με τη ντοπιολαλιά και την ανεστορούνται από κοπέλια, αλλά το κυριότερο, τις παραδίδει και στις νεότερες γενιές, δίδοντάς τους την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τη διάλεκτό μας, την οποία δεν γνωρίζουν και δεν έχουν βιώσει.
Το βιβλίο «Αροδαμοί κι αγκαραθιές» επίσης, αναδεικνύει τη σημασία του Λόγου, διασώζοντας την αξία της προφορικότητας ∙ όταν οι κοινωνίες μας παλαιότερα ήταν ακόμα προφορικές, ζούσαν με τον λόγο και δια του λόγου, ο οποίος απλωνόταν σε κάθε στιγμή της καθημερινότητάς τους. Σήμερα η προφορικότητα όχι απλά υποχωρεί, αλλά κάτι χειρότερο: «απέσβετο λάλον ύδωρ», στερέψανε οι πηγές του ζωντανού νερού που ομιλούσε και διηγιότανε ιστορίες, νάκλια, αθιβολές, παραμιές, τραγούδια, μύθους… ∙ γιατί τώρα αφέθηκαν να ομιλούν και να θριαμβεύουν οι οθόνες και οι εικόνες, τα μέσα δικτύωσης και τα μέσα ύπνωσης….
Ας διαβάζουμε, λοιπόν, με αφορμή το βιβλίο «Αροδαμοί κι αγκαραθιέ»ς, σκιας μια λέξη διαλεκτική κάθε μέρα, και ας τηνε χαρίζουμε στους γύρω μας, και κυρίως στα κοπέλια μας!
Αν κρατήξουμε ζωντανή τη γλώσσα μας, θα διατηρήσουμε και ακέραια, αλώβητη την κρητική ψυχή μας!»
Μαρία Ζωγραφάκη-Σπυριδάκη
