Μάρτης, μαρτενίτσα, μαρτσισόρ, μάρτινκα, μαρτουί στην βαλκανική παράδοση | του Διογένη Σινωπέα
Καιρός για μάρτη στα Βαλκάνια
Στην Ελλάδα λέγεται μάρτης ή και μαρτιά, στη Βουλγαρία και τη Σερβία мартеница – μαρτενίτσα, στη Ρουμανία mărțișor – μαρτσισόρ, στη Βόρεια Μακεδονία мартинка – μάρτινκα), στην Αλβανία (Marshim verore – μαρσίμ βερόρε), στη Μολδαβία (mărțișor – μαρτσισόρ), στη Ρωσία μартеница – μαρτένιτσα και στην Κύπρο μαρτουί ή μάρτης.
Ο μάρτης, ή μαρτενίτσα, αλλά και μαρτίνκα, μάρτα, μαρτίχκα, γκαδαλούσκα, κιτσίλκα, μαρτουί, μαρτιά κλπ, είναι ένα ζωντανό έθιμο, μια τελετουργική διακόσμηση από στριφτές κλωστές που φοριούνται την 1η Μάρτη για καλή υγεία. Ο μάρτης είναι ένα μικρό στολίδι, φτιαγμένο κυρίως από μάλλινο ή βαμβακερό νήμα σε δύο κύρια χρώματα, λευκό και κόκκινο, με το οποίο οι Βαλκάνιοι στολίζονται κάθε χρόνο την 1η Μάρτη – τη γιορτή της Μπάμπα Μάρτα. Προτάθηκε από τη Βουλγαρία, τη Βόρεια Μακεδονία, τη Μολδαβία και τη Ρουμανία και συμπεριλήφθηκε στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Στοιχείων της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO.
Το πρωτομαρτιάτικο έθιμο ανήκει στα λαϊκά έθιμα και δοξασίες, που η καταγωγή τους χάνεται στα βάθη των αιώνων. Έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα, και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια. Οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων έδεναν μια κλωστή που ονόμαζαν Κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι. Συμβολικά το λευκό και το κόκκινο χρώμα τα συναντάμε συχνά στην αρχαιότητα όταν είναι να αποτρέψουνε κάποιο κακό. Αυτό αναφέρεται από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, όπως και από τον Βιργίλιο, αλλά και τους Βυζαντινούς συγγραφείς.
Στην εποχή μας φορούν χειροποίητα πρωτομαρτιάτικα «βραχιολάκια» που τα φτιάχνουν από κόκκινη και άσπρη κλωστή για να μην τους «πιάσει» ο ήλιος, για την υγεία, την ευτυχία και τη μακροζωία. Τα φορούν μέχρι το τέλος του μήνα ή μέχρι να δουν το πρώτο χελιδόνι ή έναν κούκο ή ένα δένδρο να ανθίζει. Η παροιμία μας προτρέπει:«Απού ‘χει κόρη ακριβή, του Μάρτη ήλιος μην τη δει»!
Σύμφωνα με μια από τις δοξασίες τον μάρτη ποτέ δεν τον φτιάχνει κάποιος για τον εαυτό του, αλλά για κάποιον άλλον, πάντα ως δώρο, δηλαδή δίνεται σε αγαπημένα πρόσωπα και φίλους. Η παράδοση λέει επίσης ότι ο μάρτης που σου έδωσαν φέρνει τύχη. Γι’ αυτό όλοι δίνουν ο ένας στον άλλο μάρτη ακόμα και τώρα.
Υπάρχουν επίσης διαφορετικά έθιμα για το τι πρέπει να κάνουμε με τον μάρτη όταν τον βγάζουν. Σύμφωνα με μια πεποίθηση, όταν φαίνεται το πρώτο λουλούδι, θα πρέπει να λυθεί και να στερεωθεί σε αυτό. Σύμφωνα με άλλη, πρέπει να αφαιρείται όταν φαίνεται το πρώτο χελιδόνι και να τοποθετείται κάτω από την πρώτη λευκή πέτρα. Αν βρεθούν μυρμήγκια κάτω από την πέτρα μετά από ένα μήνα, η χρονιά θα είναι γεμάτη τύχη.
Σε ορισμένες περιοχές κρεμούν τον μάρτη σε ένα καρποφόρο δέντρο της αυλής τους ή του χωραφιού τους, ώστε να έχουν καλή ανθοφορία, ενώ αλλού τον τοποθετούν κάτω από μια πέτρα κι αν την επόμενη ημέρα βρουν δίπλα της ένα σκουλήκι, σημαίνει ότι η υπόλοιπη χρονιά θα είναι πολύ καλή!
Σε πολλές βαλκανικές περιοχές κρεμούν στην πρόσοψη του σπιτιού τους ή στην εξώπορτα κόκκινο και άσπρο ύφασμα για να προστατευτούν από την «Γιαγιά Μάρτα» (Баба Марта), που είναι ο μήνας Μάρτης στην θηλυκή του εκδοχή. Το έθιμο συνδέεται με τη μυθική φιγούρα της γιαγιάς Μάρτα, που συμβολίζει τον ιδιότροπο μήνα Μάρτιο και την αλλαγή του χειμώνα και της άνοιξης.
Οι ρίζες του μύθου της γιαγιάς Μάρτα πάνε πολύ βαθιά στην ιστορία. Μετά το ξεχειμώνιασμα στα σπίτια τους, ο Μάρτης ήταν ο μήνας που, οι άνδρες πήγαιναν συχνά σε στρατιωτικές εκστρατείες και οι γυναίκες, δυστυχισμένες και φοβισμένες, έφτιαχναν μικρές μάλλινες φιγούρες για τους συζύγους τους ως γούρι ενάντια στα κακά πνεύματα. Οι φιγούρες αυτές σε χρώματα κόκκινο και άσπρο είχαν επίσης το καθήκον να εξευμενίζουν τη γιαγιά Μάρτα για να μην αλλάζει συχνά τη διάθεσή της, δηλαδή να κάνει καλό καιρό.
Σύμφωνα με δημοφιλή λαϊκή πεποίθηση, η μυθική φιγούρα της γιαγιάς Μάρτα προσωποποιεί την αρχή της άνοιξης. Ο Μάρτης θεωρείται συνήθως ένας απρόβλεπτος μήνας όσον αφορά τον καιρό, επειδή αλλάζει γρήγορα, επομένως μια μέρα μπορεί να είναι κρύα, ακόμη και με χιόνι, και την επόμενη ηλιόλουστη και ζεστή. Η γιαγιά Μάρτα είναι μια ηλικιωμένη και κουρασμένη κυρία. Η ιδιοσυγκρασία της, περιγράφεται ως πολύ κυκλοθυμική: όταν χαμογελά, ο ήλιος λάμπει και όταν είναι θυμωμένη, έρχεται κρύος καιρός, όπως ο μήνας Μάρτιος είναι συχνά κυκλοθυμικός. Ο στόχος των περισσότερων τελετουργιών του εθίμου είναι να κάνουν τη γιαγιά Μάρτα χαρούμενη και ελεήμονα.
Υπάρχει επίσης η πεποίθηση ότι η γιαγιά Μάρτα επισκέπτεται μόνο καθαρά και τακτοποιημένα σπίτια. Γι’ αυτό οι άνθρωποι καθαρίζουν καλά και βάφουν τα σπίτια τους στα τέλη Φλεβάρη. Συμβολικά, αυτό είναι το ανοιξιάτικο καθάρισμα όλων των κακών, παλιών και άκαρπων πραγμάτων της χρονιάς που πέρασε. Η γιαγιά Μάρτα έχει ιδιαίτερες απαιτήσεις από τον κόσμο που θα συναντήσει την πρώτη μέρα του Μάρτη. Της αρέσει να γνωρίζει νεαρά αγόρια και κορίτσια, πράγμα που σημαίνει ότι ο καιρός θα είναι ζεστός και όμορφος. Γι’ αυτό υπήρχε το έθιμο εκείνη την ημέρα οι γέροι να μην βγαίνουν από τα σπίτια τους νωρίς το πρωί, για να μην την θυμώσουν, οπότε ο καιρός θα χαλάσει. Η γιαγιά Μάρτα είναι επίσης, σύμφωνα με την πεποίθηση, χαρούμενη όταν βλέπει οι άνθρωποι να φορούν τους μάρτηδες. Έτσι οι άνθρωποι, τα σπίτια, τα οικόσιτα ζώα και τα οπωροφόρα δέντρα στολίζονται με αυτή τη διακόσμηση – για να χαμογελά ευχαριστημένη η γιαγιά Μάρτα και ο καιρός να είναι ηλιόλουστος και ζεστός.
Στη Σερβία πιστεύουν πως η πρώτη σύγχρονη μαρτενίτσα κατασκευάστηκε από την Αχινόρα – Ахинора, σύζυγο του Χάνου Ασπαρούχ -Аспарух ή αλλοιώς Ισπερίχ – Исперих, στο δεύτερο μισό του 7ου αιώνα, όταν ο Ασπαρούχ πέρασε τον Δούναβη και ανακάλυψε τα εδάφη γύρω από τα Βαλκάνια. Η Αχινόρα περίμενε πολύ καιρό τον αγαπημένο της και τελικά έδεσε μια στριμμένη λευκή κλωστή στο πόδι ενός χελιδονιού και το έστειλε να του μεταφέρει αυτό το μήνυμα υγείας και αγάπης. Το πουλί ταξίδεψε για πολλές ώρες, οπότε κατά τη διάρκεια της πτήσης η κλωστή τραυμάτισε το πόδι του και το αίμα χύθηκε πάνω στη λευκή κλωστή, βάφοντάς την και κόκκινη. Στο τέλος, βρήκε τον Χαν και προσγειώθηκε κοντά του την πρώτη μέρα του Μάρτη. Στη Σερβία φορούν την μαρτενίτσα από την 1η Μάρτη μέχρι και την 20η Μάρτη, οπότε αρχίζει η άνοιξη.
Η παράδοση αναφέρεται στην αρχαία ιστορία της παγανιστικής εποχής της Βαλκανικής Χερσονήσου και σε όλες τις αγροτικές λατρείες της φύσης. Μερικές από τις ιδιαιτερότητες του τελετουργικού, ιδιαίτερα το δέσιμο λευκής και κόκκινης μάλλινης κλωστής, είναι καρπός μιας παράδοσης αιώνων στα Βαλκάνια και είναι πιθανώς θρακικής (παλαιοβαλκανικής), ελληνικής και μετέπειτα ρωμαϊκής προέλευσης.
Παρόμοιο έθιμο υπάρχει και στη Ρουμανία, αν και σε κάπως τροποποιημένη μορφή. Εκεί τη μαρσισχόρ και τη φορούν μόνο οι γυναίκες και στη βόρεια Ελλάδα συνήθως τη φορούν μόνο παιδιά, σαν βραχιόλι από στριφτή λευκή και κόκκινη κλωστή. Το έθιμο διατηρείται επίσης στα νότια μέρη της Μολδαβίας. Η κόκκινη κλωστή συμβολίζει την αγάπη για το ωραίο και η άσπρη την αγνότητα του φυτού χιονόφιλος, που ανθίζει τον Μάρτη και είναι στενά συνδεδεμένο με αρκετά έθιμα και παραδόσεις της Ρουμανίας. Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο θεός Ήλιος μεταμορφώθηκε σε νεαρό άνδρα και κατέβηκε στη Γη για να πάρει μέρος σε μια γιορτή. Τον απήγαγε όμως ένας δράκος, με αποτέλεσμα να χαθεί και να βυθιστεί ο κόσμος στο σκοτάδι. Μια μέρα, ένας νεαρός μαζί με τους συντρόφους του σκότωσε τον δράκο και απελευθέρωσε τον Ήλιο, φέρνοντας την άνοιξη. Ο νεαρός έχασε τη ζωή του και το αίμα του έβαψε κόκκινο το χιόνι. Από τότε, συνηθίζεται την 1η του Μάρτη όλοι οι νεαροί να πλέκουν το «Μαρτισόρ», με κόκκινη κλωστή που συμβολίζει το αίμα του νεαρού άνδρα και την αγάπη προς τη θυσία και άσπρη που συμβολίζει την αγνότητα.
Το έθιμο του μάρτη ποικίλλει κάπως από περιοχή σε περιοχή, αλλά είναι βασικά παρόμοιο. Σύμφωνα με το έθιμο, ο μάρτης είναι φτιαγμένος από λευκές και κόκκινες μάλλινες ή βαμαβακερές κλωστές, υποδηλώνοντας έτσι τη λευκότητα του χιονιού που φεύγει μαζί με τον χειμώνα και τις ζεστές κόκκινες ακτίνες του ήλιου που προαναγγέλλουν την άφιξη της άνοιξης.
Η πίστη στη δύναμη των χρωματιστών κλωστών είναι κοινή σε πολλούς λαούς κάθε πολιτιστικής βαθμίδας. Έχει ενδιαφέρον ότι σε αρχαίες αγγγειογραφίες υπάρχουν παραστάσεις ατόμων με κλωστές δεμένες στον καρπό του χεριού, στα σφυρά ή και στα στήθη. Ο συμβολισμός του κόκκινος χρώματος, σύμφωνα με διάφορες λαϊκές δοξασίες, έχει τη δύναμη του ήλιου, δίνει υγεία και ζωντάνια σε κάθε πλάσμα, προστατεύει από ασθένειες. Είναι επίσης σύμβολο αγάπης, νίκης, ζωής και θάρρους, το φως της ανατολής και της δύσης του ηλίου. Το λευκό χρώμα συμβολίζει τη λευκότητα του χιονιού, την αγνότητα, την αθωότητα, τη χαρά, την ομορφιά και κάνει τη ζωή μεγαλύτερη.
Ο μάρτης είναι συνήθως κατασκευασμένος από κόκκινες και άσπρες μάλλινες κλωστές, συχνά σε σχήμα άνδρα και γυναίκας και μερικές φορές οι κλωστές απλώς στρίβονται σε κορδέλες που φοριούνται γύρω από το μπράτσο. Όταν φτιάχνουν τον μάρτη, τα νήματα πρέπει να τα στρίβουν προς τα αριστερά. Σε ορισμένες περιοχές, όπως η Ροδόπη, στα βραχιολάκια αυτά προστίθενται κλωστές άλλων χρωμάτων, αλλά πρέπει να κυριαρχούν το κόκκινο και το λευκό και μπορεί να διακοσμηθεί με διάφορα αντικείμενα, όπως δόντια φιδιού, κοχύλια σαλιγκαριού για υγεία και δύναμη, γαλάζιες χάντρες, σκελίδες σκόρδο για προστασία από κακούς δαίμονες ή ένα χρυσό νόμισμα για την ευημερία.
Στην αρχαιότητα, ο μάρτης ήταν αποδεκτός ως φυλαχτό για προστασία από τα κακά πνεύματα. Στις μέρες μας αυτή η παγανιστική λειτουργία έχει σχεδόν ξεχαστεί, και συμβολίζει απλώς τον ερχομό της άνοιξης.
Διογένης ο Σινωπεύς
