Τέχνη και πολιτισμός στην εποχή της θλίψης | του Δανιήλ Τσιορμπατζή
Ποιός ασχολείται σήμερα με την τέχνη και τον πολιτισμό θα μου πείτε! Κι όμως, μέσα στο γενικό κατήφορο της πολιτισμικότητας του τόπου μας, που ακολουθεί τη γενικότερη κατάρρευση αξιών στον μικρό γαλάζιο πλανήτη μας υπάρχουν πολλοί που ασχολούνται. Είτε γιατί είναι παθιασμένοι με τη δημιουργία, είτε γιατί αποτελεί γι αυτούς πρόσφορο έδαφος για να αυξήσουν τα κέρδη τους!
Στην περιοχή της ποίησης, κατ΄ αρχήν, η εικόνα είναι απογοητευτική. Παρήλθε η εποχή που η έκδοση βιβλίων ποίησης ήταν ένα γεγονός, η εποχή που σημαντικοί συνθέτες μελοποιούσαν κείμενα τα οποία γίνονταν τραγούδι στα χείλη της πλειοψηφίας του εργαζόμενου λαού. Σήμερα, η απαξίωση του φαινομένου της ποίησης και των δημιουργών της από τα πλατιά στρώματα των καταναλωτών είναι σχεδόν πλήρης. Λιγότεροι, ελάχιστοι νέοι άνθρωποι, πια, επιμένουν να γράφουν και να εκδίδουν, λίγα περιοδικά, με μικρό αριθμό αναγνωστών, δημοσιεύουν ποίηση.
Στο χώρο του μυθιστορήματος κυριαρχούν τα ρηχά, γλυκανάλατα μελό και ερωτικές ιστορίες δεκάδων νοικοκυρών-συγγραφέων και άλλων πλανητών του χώρου που ντύθηκαν το κύρος του Λιβάνη, του Καστανιώτη, του Πατάκη και λοιπών δημοκρατικών δυνάμεων, και πουλάνε αβέρτα. Το έπιασαν το νόημα οι κύριοι αυτοί και τράβηξαν όλο το κοινό των βίπερ και άρλεκιν. Οι νέοι και παλιότεροι συγγραφείς, που επιμένουν βαθύτερα και απαιτητικότερα, αποτελούν τη μειοψηφία.
Στο θέατρο μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν τρεις «ζώνες». Στη μια, «λαϊκοί» ηθοποιοί και λοιποί συντελεστές απευθύνονται σ΄ ένα κατ΄ όνομα λαϊκό κοινό, κυρίως μικροαστών, με κακόγουστες επιθεωρήσεις και φτηνές φαρσοκωμωδίες. Σε μια «μεσαία» ζώνη συνυπάρχουν και εναλλάσσονται τηλεοπτικοί αστέρες, που εξαργυρώνουν την πρόσκαιρη δόξα τους, μαζί με πιο σοβαρούς και απαιτητικούς καλλιτέχνες, οι οποίοι, όμως, για να επιβιώσουν σε συνθήκες χυδαίας καλλιτεχνικής αγοράς, εκτός από αξιόλογες παραστάσεις, συχνά ανεβάζουν ευκολοχώνευτα και λουστραρισμένα ή αδιάφορα και ρηχά έργα. Υπάρχει και μια ζώνη «πιο πάνω» δημιουργών που δηλώνουν πρωτοποριακοί, αλλά τελευταία όλο και πιο συχνά βόσκουν στους λειμώνες της εξουσίας και του κράτους και ρέπουν σ΄ έναν νοσηρό και θα λέγαμε, νατουραλιστικό μεταμοντερνισμό. Χαρακτηριστικό είναι επίσης σύμφωνα με τα στοιχεία που βλέπουν το φως της δημοσιότητας ότι, παρά την ύπαρξη κάθε χειμώνα περίπου διακοσίων σκηνών στην πρωτεύουσα, η απόλυτη πλειοψηφία των χαμηλόμισθων ανθρώπων της εργασίας δεν βλέπει ούτε μια παράσταση. Για εδώ στην επαρχία; … καλή η ερώτηση, πάμε παρακάτω.
Στον κινηματογράφο, το 80-90% των ξένων ταινιών που προβάλλονται στις αίθουσες, αλλά και στην τηλεόραση, είναι κακές ή ηλίθιες αμερικανικές παραγωγές. Οι ελληνικές ποιοτικές ταινίες είναι ελάχιστες. Οι εγχώριες παραγωγές που έφεραν κόσμο στις αίθουσες μοιάζουν, όλο και περισσότερο, και στη θεματολογία και στην αισθητική τους, με αμερικανικές.
Στο τραγούδι, τα πράγματα είναι πιο καθαρά και κραυγαλέα, άλλωστε και το είδος είναι πιο λαϊκό. Μπορούμε βάσιμα να ισχυριστούμε ότι μάλλον δεν υπήρξε μεταπολεμικά (εκτός ίσως από την περίοδο της δικτατορίας) τέτοια κυριαρχία (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων) της ευτέλειας και της κακογουστιάς. Πάντα υπήρχαν και ψώνια που επιβίωναν. Αλλά, μηδενικά να αποτελούν τον καλλιτεχνικό κανόνα και …άφωνοι να μετατρέπονται σε τηλεοπτικοί αστέρες (της μιας νύχτας βέβαια) και να αποτελούν …idols για τη νέα γενιά, είναι πρωτοφανές. Και στον τομέα αυτό, βέβαια, υπάρχει μια μικρή μειοψηφία δημιουργών που παράγουν έργα ποιοτικά, πολιτιστικά αντισώματα σε μια νοσηρή εποχή.
Είναι προφανές, και με το βλέμμα να θολώνει από τα παράσιτα και τα «χιόνια» της αμαρτωλής απογοητευτικής μικρής οθόνης, ότι όλα τα παραπάνω αντικατοπτρίζουν την κατάσταση της ελληνικής κοινωνίας, τις τάσεις και διαθέσεις της πλειοψηφίας του κοινωνικού σώματος, τις ανάγκες του, τη σύγχυση και παρακμή του.
Είναι προφανές ότι, όλα αυτά αντικατοπτρίζουν την κατάσταση της ελληνικής κοινωνίας, τις τάσεις και διαθέσεις της πλειοψηφίας του κοινωνικού σώματος, τις ανάγκες του, τη σύγχυση και παρακμή του. Παρ΄ όλα αυτά, όμως, όπως ακροθιγώς προαναφέραμε, μέσα στον πολτό της πολιτιστικής ευτέλειας και κρίσης, υπάρχουν συγγραφείς και καλλιτέχνες που παράγουν και έργα με υψηλή αισθητική θερμοκρασία, σύγχρονα και δυναμικά, τα οποία όμως χάνονται και ξεχνιούνται στον γύρω πανικό και ορυμαγδό. Υπάρχουν μεμονωμένοι δημιουργοί και ομάδες (στην ποίηση, στον πεζό λόγο, στη μουσική, στον κινηματογράφο, στο θέατρο) που παράγουν πολιτισμό και θεωρία μακριά από κρατικές επιδοτήσεις και κομματικές εξαρτήσεις, αντιστεκόμενοι στο χαμηλό κοινό γούστο, κρατώντας στάση σταθερή, αξιοπρεπή, αγωνιστική. Υπάρχει ένας κρίσιμος πυρήνας διανοουμένων και καλλιτεχνών, ένα ζωντανό δυναμικό που δεν έχει ξεπουληθεί. Έχει τη σφραγίδα της γενικότερης κρίσης, αλλά και την ορμή των τρομερών αντιθέσεων της εποχής. Εκφράζει ανάγκες, διαθέσεις και προσδοκίες μιας μικρής αλλά διακριτής μάζας ανυπόταχτων πολιτών, εργαζομένων, που κάτω από την πίεση των επερχόμενων εξελίξεων μπορεί μεσοπρόθεσμα να διευρυνθεί ουσιαστικά, τροφοδοτώντας και επηρεάζοντας με τη σειρά της την έμπνευση και το έργο των δημιουργών.
Πρώτη έγνοια των καλλιτεχνών και διανοουμένων, που θέλουν να κινούνται εκτός των ορίων του συστήματος, είναι βεβαίως η παραγωγή πρωτοποριακού έργου, η αναζήτηση, ο προβληματισμός, η εμβάθυνση στα ζητήματα της τέχνης τους και τέλος η ουσιαστική δημιουργία. Από αυτό πρωτίστως κρίνονται. Πέραν τούτου, όμως, οι καιροί πάντοτε, και πιο πολύ σήμερα, πιέζουν και για μια πιο γενική επαφή και συσπείρωση, ένα διαρκή συντονισμό και μια συλλογική παρέμβαση των ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών πάνω στα σημαντικά γεγονότα και εξελίξεις της εποχής μας: Από τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο στο Ιράκ που συνεχίζεται, μέχρι τον περιορισμό των δημοκρατικών δικαιωμάτων στο όνομα της πάταξης της τρομοκρατίας, άλλοτε με αφορμή την ελληνική προεδρία στην Ευρωπαϊκή Ένωση και άλλοτε με αφορμή την Ολυμπιάδα του τσιμέντου και της ντόπας .
Είναι ενθαρρυντικό ότι, σε μεγάλες πόλεις της Ευρώπης, ξεσπούν ογκώδεις διαδηλώσεις κατά του πολέμου και της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης. Ειδικά στη Μ. Βρετανία πρώτη σύμμαχο και θεραπαινίδα των ΗΠΑ παράλληλα με τις κινητοποιήσεις δεκάδες άνθρωποι του πολιτισμού συγκρότησαν επιτροπή κατά του πολέμου και κάνουν αισθητή την παρουσία τους με εκδηλώσεις, συζητήσεις, αρθρογραφία και άλλες μορφές παρέμβασης. Προεξάρχει ο εύψυχος Χάρολντ Πίντερ, ο οποίος με άρθρα του έχει επανειλημμένα επιτεθεί σφοδρά κατά του καπιταλιστικού συστήματος και του πέραν του Ατλαντικού, πλανητικού τρομοκράτη.
Αλλά, και μέσα στις ίδιες τις ΗΠΑ, εκτός του Τσόμσκι, συγγραφείς και καλλιτέχνες όπως ο Φίλιπ Ροθ και ο Γκορ Βιντάλ, η Σ. Σαράντον, ο Τ. Ρόμπινς βάλλουν κατά της πολιτικοστρατιωτικής ελίτ, κατά της καπιταλιστικής βαρβαρότητας και του πολέμου στο Ιράκ. Απόψεις που, αν βέβαια εκφράζονταν από Έλληνες διανοούμενους, θα χαρακτηρίζονταν από τους αστέρες του εγχώριου εκσυγχρονισμού και νεοφιλελευθερισμού, τουλάχιστον φιλοτρομοκρατικές. Φαίνεται λοιπόν ότι, μετά από πολλά χρόνια πλήρους αφασίας και απάθειας, κάτι αρχίζει να κινείται. Στη χώρα μας, παρά το κύμα τρόμο-υστερίας και εκφοβισμού κάθε ανατρεπτικής φωνής, ένα μικρό μεν αλλά διακριτό κομμάτι του κόσμου αντί να φοβηθεί, έχει ενεργοποιηθεί. Αυτό το βλέπουμε στις προσωπικές μας επαφές, αλλά το διαπιστώσαμε και στην πιο μαζική τα τελευταία χρόνια, γεμάτη παλμό, πορεία του Πολυτεχνείου.
Μέσα, λοιπόν, σε αυτό το οριακά ενθαρρυντικό κλίμα, οι «εκτός των τειχών» άνθρωποι του πολιτισμού, ας προχωρήσουν. να γκρεμίσουν τα τείχη. «Όχι να χαμηλώσουμε το επίπεδό μας, αλλά να διευρύνουμε τον κύκλο των μυημένων», όπως θα έλεγε ο Μπρεχτ. Δεν αρμόζει στο έργο τους αλλά και στην συλλογική παρέμβαση ούτε το βολικό, γραφικό περιθώριο (όπου τάχα αμόλυντοι θα δρουν και θα δημιουργούν), ούτε η παραλυτική ενσωμάτωση (για να επηρεάσουν δήθεν από τα μέσα τις εξελίξεις). Φιλοδοξία μας είναι η δυναμική παρουσία στην καρδιά του κοινωνικού γίγνεσθαι, μακριά από λαϊκίστικες εκπτώσεις, αλλά και από ελιτίστικη απογείωση.
Η πάλη στην επικίνδυνη, αλλά συναρπαστική εποχή μας, ας έχει σύγχρονα, πρωτότυπα χαρακτηριστικά, περιεχόμενο και μορφές έκφρασης αλλά και κάθε άλλη παρέμβαση που η φαντασία του καλλιτέχνη δημιουργού και η πίεση πραγματικότητας μπορεί να γεννήσει.
14 Γενάρη 2005
Δανιήλ Τσιορμπατζής
[Από το βιβλίο του με τίτλο «Από τον λάκκο των… λεόντων – 2003 – 2005», Θεσσαλονίκη, 2021 – ISBN 978-618-85307-1-3]
[Η εικόνα που συνοδεύει το κείμενο είναι έργο του ψηφιακού δημιουργού Anil Saxena από το Mumbai της Ινδίας.
.
Ο Δανιήλ Τσιορμπατζής σπούδασε και ασχολήθηκε για πολλά χρόνια με τη δημοσιογραφία, τη φωτογραφία, τη συντήρηση αρχείων και καλλιτεχνικές δημιουργίες. Απολαμβάνει τη δημιουργία ποίησης, αρθρογραφίας, έρευνας και χρονογραφήματος.
Έχουν εκδοθεί τα έργα του:
Έκνομα 1, ποιήματα, 1984
Έκνομα 2, ποιητική συλλογή, 1987
Αντίφαση, ποιητική συλλογή, 1991
Έκνομα – ερωτικά οράματα, ποιητική συλλογή, 1992
Αναγκαία εξήγηση, ποιητική συλλογή, 2000
Από το λάκκο των λεόντων – 2003-2005, χρονογραφήματα, 2021
