Τίποτα καλό δεν προμηνύει η πολεμική κληρονομιά του 2023 | του Γιώργου Μαργαρίτη
Την ώρα που γράφονται οι γραμμές αυτές, καθώς πλησιάζουμε στο τέλος του 2023, δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για τα μεγέθη του απερχόμενου έτους. Ως εκ τούτου, δεν μπορούμε να αναφερθούμε σε αριθμητικά δεδομένα για να κρίνουμε το κατά πόσο, από πλευράς αριθμών, μπορούμε να μιλήσουμε για «πολεμικό έτος». Σε γενικές γραμμές, το 2023 κινείται στην ίδια κατεύθυνση που χάραξε το προηγούμενο, το 2022. Ίσως πιο γρήγορα και αποφασιστικά.
Το 2022 είχε ήδη μεταβάλει εντυπωσιακά τα σχετιζόμενα με τους πολέμους μεγέθη. Ενώ, μετά τις εξάρσεις της Αραβικής Άνοιξης, τις πρώτες συγκρούσεις στην Ουκρανία και τον πόλεμο στην Συρία, ο αριθμός των νεκρών από πολεμικές αιτίες παρουσίαζε κάμψη (2014: 115.900, 2016: 90.100, 2018: 54.800, 2020: 53.800), το 2022 εκτίναξε το παραπάνω μέγεθος σε 204.000. Στον τελευταίο αριθμό, οι περίπου 82.000 νεκροί που καταγράφηκαν στην Ευρώπη αφορούσαν τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Η εκτόξευση αυτή διέφερε ποσοτικά και ποιοτικά από την αντίστοιχη του 2013/15, όπου οι ετήσιοι μέσοι όροι των θανόντων από πολεμικές αιτίες ανήλθαν σε 105.000 (2013-15) από περίπου 20.000 που ήταν την περίοδο 2001-2011. Ποσοτικά, μιλούμε για διπλάσιο αριθμό πολεμικών θανάτων στα 2022 από ό,τι στην έξαρση του 2013/15 (πηγή: Peace Research Institute, Oslo – Uppsala Conflict Data Program). Ποιοτικά διότι, οι πρώτοι οφείλονται στην σημαντική περιπλοκή της Αραβικής Άνοιξης: τον εμφύλιο πόλεμο στην Συρία, ενώ οι δεύτεροι σε μια σύγκρουση μεταξύ μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών, της Ρωσίας και της Ουκρανίας.
Επιβεβαίωση του 2022 το 2023
Το 2023 μάλλον επιβεβαίωσε τις τάσεις του 2022. Στην Ουκρανία η μεγάλη ουκρανική αντεπίθεση διατήρησε τις απώλειες σε υψηλούς αριθμούς ενώ οι 30.000 (έως τώρα) νεκροί στην Παλαιστίνη, ο σύντομος πόλεμος για το Ναγκόρνο Καραμπάχ και οι χρόνιες συγκρούσεις στην Αφρική πρόσθεσαν στους ήδη υψηλούς αριθμούς. Ίσως περνούμε σε μια περίοδο όπου το ανθρώπινο κόστος των πολέμων θα αποτελεί μόνιμη παράμετρο των παγκόσμιων γεωπολιτικών εξελίξεων. Μια τέτοια προοπτική θα επαναφέρει την ανθρωπότητα στην εποχή των πολέμων ανάσχεσης ή αποαποικιοποίησης, στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.
Η αιχμή των 475.000 νεκρών το 1948 με πρωταγωνιστή τον εμφύλιο πόλεμο της Κίνας (και μικρό ευρωπαϊκό του συμπλήρωμα τον εμφύλιο στην Ελλάδα), ή η επόμενη των 550.000 νεκρών του 1950 με τον πόλεμο στην Κορέα κατέστησαν τα έτη αυτά εξόχως πολεμικά – για την μετά τον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο εποχή. Ο πόλεμος στο Βιετνάμ με αιχμή τους 233.000 νεκρούς του 1968 και τους 300.000 του 1972 θα μπορούσε επίσης να ταιριάζει. Φυσικά, ετούτες οι αιχμές συνοδεύονται από μια σειρά ετών όπου οι απώλειες που προκαλούν οι πόλεμοι παρουσιάζονταν εξαιρετικά αυξημένες. Στην σημερινή περίπτωση, θα πρέπει να περιμένουμε για να δούμε εάν κάτι τέτοιο θα επαναληφθεί.
Η νέα έξαρση των πολεμικών συγκρούσεων έχει –πέρα από τα μεγέθη– κοινά χαρακτηριστικά με τις παλαιότερες αντίστοιχες. Πρώτον, ότι εντοπίζεται γεωγραφικά. Δεν έχουμε δηλαδή συγκρούσεις που διαχέονται σε πολλές ταυτόχρονα γεωγραφικά εκτεταμένες ζώνες του πλανήτη, όπως συμβαίνει σε έναν παγκόσμιο πόλεμο. Όπως και στις προηγούμενες εξάρσεις (Κίνα, Κορέα κλπ.), οι συγκρούσεις εντοπίζονται σε συγκεκριμένες εστίες οι οποίες, αν και απέχουν μεταξύ τους, βρίσκονται πάνω σε κοινό τόξο παραγωγής εντάσεων: στην περίμετρο της Ευρώπης. Το τί σημαίνει αυτό το έχουμε εξηγήσει σε παλαιότερα άρθρα μας. Έχουμε λοιπόν την ενεργοποίηση ενός γνωστού ρήγματος, για να δανειστούμε το λεξιλόγιο των σεισμολόγων.
Όταν αναφερόμαστε σε πολεμικό έτος, δεν εννοούμε ότι οι πολεμικές απώλειες γίνονται βασική δημογραφική παράμετρος. Στα 2019 οι 52.400 νεκροί από πολεμικές αιτίες αντιπροσώπευαν το 0,2% των θανάτων σε παγκόσμια κλίμακα και υστερούσαν από τις υπόλοιπες αιτίες βίαιων θανάτων: οι ανθρωποκτονίες ευθύνονταν για το 0,7% των θανάτων, οι αυτοκτονίες για το 1,3%, τα δυστυχήματα των μεταφορικών μέσων για το 2,3%, τα λοιπά δυστυχήματα κάθε είδους για το 3,1% (Πηγή IHMF). Ακόμα και με τετραπλασιασμό του ποσοστού, θα βρισκόμασταν στο ίδιο επίπεδο με τις ανθρωποκτονίες. Ευτυχώς είναι ακόμα εξαιρετικά απίθανο να πεθάνει κανείς σε πόλεμο εκτός εάν έχει την ατυχή έμπνευση να κτίσει το σπίτι του στην Παλαιστίνη ή στις εύφορες πεδιάδες της Ουκρανίας. Τότε οι πιθανότητες αυξάνονται κατακόρυφα.
Πόλεμος και πολιτική
Πέρα όμως από την δημογραφική σημασία των πολέμων, υπάρχουν άλλα, ας τα πούμε ποιοτικά στοιχεία που θα είναι καλό να εξετάσουμε. Οι πόλεμοι είναι πολιτική και οι μέθοδοι, τα μέσα που χρησιμοποιούν καθορίζουν την ποιότητα της πολιτικής που βρίσκεται πίσω από αυτούς. Δείχνουν δηλαδή τα όρια, το μέχρι πού μπορούν να φτάσουν οι σχεδιασμοί και οι προθέσεις και, μέσα από αυτό, μας επιτρέπουν να μετρήσουμε την ένταση των δυνάμεων που τις κανοναρχούν.
Σε αυτόν τον τομέα οι πόλεμοι του 2023 έχουν πολλά να μας πουν. Ο σύντομος πόλεμος του Ναγκόρνο Καραμπάχ είχε καταλυτικό πολιτικό αποτέλεσμα. Η έκβασή του οδήγησε στην εξάλειψη της μακρόχρονης παρουσίας αρμενικών πληθυσμών στην περιοχή. Η προσφυγοποίηση μιας κοινωνίας 120.000 ανθρώπων συνέδεσε μια περιορισμένης κλίμακας στρατιωτική αναμέτρηση με ένα απόλυτο πολιτικό αποτέλεσμα: την εθνοκάθαρση μιας ολόκληρης επαρχίας.
Η ιδέα ήρθε για να μείνει, όπως απέδειξε στην συνέχεια ο πόλεμος στην Γάζα. Στόχος της στρατιωτικής επιχείρησης του Ισραήλ στην Λωρίδα της Γάζα είναι η εκδίωξη των εκεί Παλαιστινίων προς κάθε κατεύθυνση, προς ερήμους κατά προτίμηση, είτε της Αιγύπτου, είτε του Ισραήλ. Εδώ η ποιότητα της πρόθεσης αποκαλύπτεται από τους αριθμούς: πρόκειται για την εκδίωξη 2.300.000 ανθρώπων προς αφιλόξενους τόπους και χώρες. Δεν υπήρξαν πολλοί πόλεμοι στην σύγχρονη Ιστορία που να περιλαμβάνουν στους στόχους τους τόσο ριζοσπαστικό αποτέλεσμα!
Σύγκριση με το παρελθόν
Αν θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε τους τρέχοντες στόχους με παλαιότερα ανάλογα, θα ανατρέχαμε στα εξής: Πρώτον, στην υποχρεωτική μετοίκηση ενός ως δύο εκατομμυρίων Αρμενίων, που κατέληξε σε γενοκτονία, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Δεύτερον, στην προβλεπόμενη από το «Σχέδιο Μπαρμπαρόσσα» (γερμανική εισβολή στην Σοβιετική Ένωση το 1941) μετοίκηση-εξαφάνιση 30 εκατομμυρίων Ουκρανών. Τρίτον, στην Τελική Λύση των ναζί που απέβλεπε στην μετοίκηση ή εξόντωση των 11 εκατομμυρίων Εβραίων της Ευρώπης.
Και τα τρία αυτά παραδείγματα από το παρελθόν συγκαταλέγονται στα «εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας» όπως αργότερα τα θεσμοποίησε το Διεθνές Δίκαιο. Υπάρχει, λοιπόν, βάσιμος λόγος να τρομάξουμε όταν βλέπουμε να αναδύονται παρόμοιες πρακτικές, προθέσεις και σχεδιασμοί σε σημερινούς, σε εξέλιξη, πολέμους. Πολύ δε περισσότερο, όταν οι σημερινές πρακτικές θεωρούνται θεμιτές – η περί εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας νομολογία έχει προ καιρού ατονήσει.
Η δε εναλλακτική λύση στην υποχρεωτική μετοίκηση είναι η εξόντωση. Ούτε στον πόλεμο της Κορέας, ούτε στην αντίστοιχό του Βιετνάμ, ούτε στους πολέμους της αποαποικιοποίησης δεν περιλαμβανόταν η γενοκτονία στους στόχους του πολέμου. Στον πλέον ενεργό σημερινό πόλεμο η έννοια αυτή αναδεικνύεται εκ των πραγμάτων: με 20.000 (έως τώρα) νεκρούς και ίσως άλλους τόσους «αγνοούμενους» θαμμένους κάτω από τα ερείπια των βομβαρδισμών, με την πείνα, τις στερήσεις, την καταστροφή των υποδομών, τις επιδημίες, η πρόθεση για εξόντωση μεγάλου ποσοστού των Παλαιστινίων της Λωρίδας της Γάζας είναι τουλάχιστον ορατή.
Όπως και σε προγενέστερες εποχές η γενοκτονική φονική διάθεση συμπληρώνει την πρόθεση της εθνοκάθαρσης: θα πεθάνουν τόσοι όσοι χρειάζεται για να πεισθούν οι υπόλοιποι να φύγουν. Δεν πρόκειται απλά για σκλήρυνση του πολέμου: για την αποξένωση της πολιτικής από οποιαδήποτε μορφή ανθρωπισμού πρόκειται. Συνήθως τα νέα αυτά ακραία χαρακτηριστικά των πολέμων έχουν έρθει για να μείνουν. Απαξίωσαν και ακύρωσαν τις συμβάσεις που καθόριζαν στην προγενέστερη περίοδο τους κανόνες του πολέμου: το «Δίκαιο του Πολέμου».
Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι επερχόμενοι πόλεμοι ελάχιστα θα λαμβάνουν υπόψη τους τις εν λόγω συμβάσεις. Η δε αδυναμία της «κρατικής υφής» διεθνούς οντότητας πίσω από τις συμβάσεις είναι πλέον κραυγαλέα. Ο ΟΗΕ, προϊόν του τελευταίου μεγάλου παγκόσμιου πολέμου, έχει γίνει πλέον ένας οργανισμός χωρίς πραγματικές δυνατότητες, ένα είδος συμβουλευτικού σώματος με ηθικά χαρακτηριστικά. Στην Ιστορία, όμως, η πολιτική παράγει αποτελέσματα, ποτέ η ηθικολογία.
Το 2024 έρχεται σε μια τέτοια εκρηκτική συγκυρία. Το τί θα φέρει δεν είμαστε αρμόδιοι να το πούμε. Γι’ αυτά υπάρχει ο Νοστράδαμος. Αυτό που εμείς μπορούμε να παρατηρήσουμε είναι ότι τα κληροδοτήματα του 2023 δεν προμηνύουν τίποτε το καλό. Ίδωμεν!
Γιώργος Μαργαρίτης
[Πρώτη δημοσίευση στις 25/12/2023 στο slpress.gr]
[Η εικόνα που συνοδεύει το κείμενο είναι η ελαιογραφία «Υπερασπιστές του φρουρίου της Μπρεστ» του βραβευμένου σοβιετικού ζωγράφου Πιοτρ Κριβονόγκοφ (Пётр Александрович Кривоногов, 8/9/1910 — 22/8/1967)]
Ο Γιώργος Μαργαρίτης γεννήθηκε στην Αθήνα του 1954. Διδάσκει από το 1985 σύγχρονη ιστορία. Αρχικά στο Πανεπιστήμιο Κρήτης (1985-2004) και μετέπειτα στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης όπου, από το 2004, υπηρετεί ως Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών. Αρθρογράφησε και αρθρογραφεί για ιστορικά, πολιτικά θέματα και ζητήματα αμυντικής πολιτικής στις εφημερίδες Τα Νέα, Καθημερινή, Ριζοσπάστης, Το Βήμα, Ελευθεροτυπία, Εφημερίδα των Συντακτών, Ελεύθερος Τύπος και άλλες. Αρθρογραφεί στην ιστοσελίδα slpress.gr. Υπήρξε μέλος της συντακτικής επιτροπής και βασικός αρθρογράφος του περιοδικού «Ο Πολίτης» για είκοσι σχεδόν χρόνια.
Ανάμεσα στις δημοσιεύσεις του είναι οι: «Οι εμφύλιοι πόλεμοι στον σύγχρονο κόσμο» (Αθήνα, 2022), «Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου» (Αθήνα, 2000-2001), «Προαγγελία θυελλωδών ανέμων. Ο πόλεμος της Αλβανίας και η πρώτη περίοδος της Κατοχής» (Αθήνα, 2009), «Πλημμυρίδα και Άμπωτη. Από τον αποικισμό στη ναζιστική Ευρώπη» (Αθήνα, 2011), «Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες: η καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας» (Αθήνα, 2007) κ.ά. Σήμερα είναι διευθυντής του μεταπτυχιακού προγράμματος «Πολιτική Ιστορία, Πόλεμος και Στρατηγικές Σπουδές» στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
