Το γεωπολιτικό πλαίσιο της σύγκρουσης Χαμάς-Ισραήλ | του Γιάννη Χατζηχρήστου
Αν θέλει κάποιος/α να βγάλει κάποια συμπεράσματα στο γιατί έπρεπε να επιτεθεί τώρα η Χαμάς στο Ισραήλ, θα πρέπει να πάρει υπόψη του και τα ακόλουθα γεωπολιτικά νέα δεδομένα:
● Η «παγκοσμιοποίηση» όπως την ξέραμε, έχει λάβει τέλος από το 2021 στην σύνοδο των G7 στην Κορνουάλη. Μαζί της έλαβε και ημερομηνία λήξης ο νεοφιλελευθερισμος 1.0 που διαμόρφωσε την προηγούμενη παγκοσμιοποίηση, υπό την «Συνεννόηση της Ουάσιγκτον» των G5 το 1986.
● Στην θέση της προηγούμενης «τάξης πραγμάτων» διαμορφώνονται τώρα νέες. Το αρχικό σχέδιο της Goldman Sachs του 2003 μιλούσε για δύο ζώνες, εκείνη υπό τις ΗΠΑ και την νέα περί των ΒRICS, με διαφορετικά μη συμβατά μεταξύ τους τραπεζικά συστήματα, logistics και κανόνες ασφαλείας των friendly zones, αντίστοιχα και συμβατά με δικές τους παραλλαγές της επόμενης έκδοσης του νεοφιλελευθερισμού.
Όμως η δυναμική των πραγμάτων και οι εσωτερικές αντιθέσεις, επέβαλαν την δημιουργία και μιας τρίτης ζώνης, κάτι σαν τα κεντρώα κόμματα της πολιτικής, που είναι και με τον χωροφυλακα και με τον αστυφύλακα για να επιβιώσουν. Έτσι κυοφορείται και μια νέα ζώνη υπό το ακρωνύμιο IBISS (India, Brazil, Indonesia, South Africa, Saudi Arabia) ως «ιδεολογική τάση» των BRICS.
● Κάθε νέα ζώνη θέλει τους δικούς της ελεγχόμενους δρόμους μεταφοράς εμπορευμάτων ή πρώτων υλών, ενέργειας και κεφαλαίων.
Η βασική τέτοια οδός των IBISS ξεκινάει από την Ινδία και μέσω της Χάιφα του Ισραήλ, περνάει και από τον Πειραιά.
● Αυτές οι εξελίξεις χαλάνε άλλα σχέδια και, δυστυχώς, οδηγούν σε εθνοκαθάρσεις. Την περασμένη εβδομάδα στην Αρμενία για να ελεγχθεί ο δρόμος Βορρά-Νότου που σχεδιάζει ο Πούτιν, τώρα στην Γάζα για τον έλεγχο ή διακοπή των σχεδίων των IBISS, ίσως αύριο περί το Κουρδιστάν, στο Σαχέλ και το Πακιστάν για την οριοθέτηση των άλλων ζωνών. Προφανώς και επηρεάζουν και τις επιδιώξεις του Ερντογάν για την Κύπρο ή την ΑΟΖ αφού είμαστε ως χώρα «μαγαζί γωνία».
Μέσα σε αυτό το σύνθετο πλαίσιο, η Ευρώπη είναι απούσα. Όπως και η Αριστερά, που συνεχίζει να ερμηνεύει τις εξελίξεις με τα δεδομένα και τους ορισμούς της προηγούμενης «τάξης πραγμάτων». Έτσι, την θέση τους καταλαμβάνουν ακροδεξιές δυνάμεις, στηριγμένες στα ελλείμματα πολιτικής που αφήνουν οι απόντες. Όπως πχ αυτές της Χαμάς, του Νετανιάχου, του Όρμπαν, του Ερντογάν ή του Πούτιν, που δεν διστάζουν να επιτεθούν όπως προχθές σε μια συναυλία στο Ισραήλ.
Οτιδήποτε άλλο, κατά την γνώμη μου, είναι άσκηση έκφρασης ενός στείρου συναισθηματισμού χωρίς καμία απολύτως πρακτική αξία επί του ερωτήματος «πώς θα επιβιώσουμε ως Ελλάδα μέσα σε όλο αυτό το περιβάλλον, ορέ κλεφτόπουλα;».
● Τί είναι η Χαμάς και για ποιους εργάζεται.
Δύο είναι τα κύρια πολιτικά/στρατιωτικά κόμματα-οργανώσεις στην Παλαιστίνη. Η Φατάχ και η Χαμάς.
Το αντίπαλο κόμμα της Χαμάς που ακούμε τώρα, η Φατάχ που ίδρυσε ο Αραφάτ, κυριαρχεί στον Παλαιστινιακό Οργανισμό Απελευθέρωσης της Παλαιστίνης ( PLO ) και κυριαρχεί στη Δυτική Όχθη.
● Ποιά είναι η προέλευση της ομάδας;
Η Χαμάς, ένα ακρωνύμιο για το Harakat al-Muqawama al-Islamiya (Ισλαμικό Κίνημα Αντίστασης), ιδρύθηκε από τον Sheikh Ahmed Yassin, έναν Παλαιστίνιο κληρικό που έγινε ακτιβιστής σε τοπικά υποκαταστήματα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στα τέλη της δεκαετίας του 1960, με αρχική αποστολή την παροχή φιλανθρωπικού έργου.
Ο Yassin μετέτρεψε τη Χαμάς ως το πολιτικό σκέλος της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στη Γάζα τον Δεκέμβριο του 1987, μετά το ξέσπασμα της πρώτης Ιντιφάντα. Εκείνη την εποχή, η Χαμάς είχε ως στόχο να αντιμετωπίσει την Παλαιστινιακή Ισλαμική Τζιχάντ (ΠΙΓ), μια άλλη οργάνωση που της αντιστάθηκε.
Το 1988, η Χαμάς δημοσίευσε τον χάρτη της, ζητώντας την καταστροφή του Ισραήλ και την ίδρυση μιας ισλαμικής κοινωνίας στην ιστορική Παλαιστίνη. Κάποιοι διεθνείς παρατηρητές την κάλεσαν τότε, σε μια προσπάθεια να μετριαστεί η εικόνα της, και έπεισαν την Χαμάς να παρουσιάσει ένα νέο έγγραφο το 2017, στο οποίο δέχτηκε ένα προσωρινό παλαιστινιακό κράτος κατά μήκος των συνόρων πριν από τον Πόλεμο Έξι Ημερών του 1967.
Η Χαμάς πρωτο-πραγματοποίησε βομβιστική επίθεση αυτοκτονίας τον Απρίλιο του 1993, πέντε μήνες πριν υπογράψει ο ηγέτης της PLO Γιασέρ Αραφάτ την συμφωνία του Όσλο. Το ιστορικό σύμφωνο καθιέρωσε περιορισμένη αυτοδιοίκηση για τμήματα της Δυτικής Όχθης και της Γάζας υπό μια νεοσύστατη οντότητα που ονομάζεται Παλαιστινιακή Αρχή (ΠΑ). Η Χαμάς καταδίκασε αυτές τις συμφωνίες, καθώς και την PLO και το Ισραήλ – τις οποίες συμφώνησαν επίσημα Αραφάτ και Ράμπιν. Ακολούθησαν αμέσως μετά σωρεία δολοφονικών επιθέσεων σε στελέχη της PLO στην Παλαιστίνη και το εξωτερικό, με ευθύνη που ανέλαβε η Χαμάς.
Το 1997, οι Ηνωμένες Πολιτείες χαρακτήρισαν τη Χαμάς ξένη τρομοκρατική οργάνωση. Το κίνημα συνέχισε να προωθεί τη βίαιη αντίσταση κατά τη δεύτερη ιντιφάντα, στις αρχές της δεκαετίας του 2000.
● Ποιοι είναι οι ηγέτες της;
Η Χαμάς έχει μια σειρά από ηγετικά όργανα που εκτελούν διάφορες πολιτικές, στρατιωτικές και κοινωνικές λειτουργίες. Η γενική πολιτική ορίζεται από ένα γενικό συμβουλευτικό σώμα, που συχνά ονομάζεται πολιτικό γραφείο, το οποίο λειτουργεί στην εξορία. Οι τοπικές επιτροπές διαχειρίζονται θέματα βάσης στη Γάζα και τη Δυτική Όχθη. Η δομή της οργάνωσης συμπίπτει και με την δομή της διακυβέρνησης των περιοχών που ελέγχει σύμφωνα με το γράφημα πιο κάτω.
Ο σημερινός της ηγέτης λέγεται Χανίγια. Λειτουργεί από τη Ντόχα του Κατάρ από το 2020, σύμφωνα με πληροφορίες, επειδή η Αίγυπτος περιορίζει την κίνησή του μέσα και έξω από τη Γάζα.
Οι ηγέτες της Χαμάς δημιούργησαν παρουσία στο Κατάρ αφού διαφωνήσαν με τον προηγούμενο οικοδεσπότη τους, τη Συρία, όταν οι Παλαιστίνιοι ενεπλάκησαν υπέρ του ΙSIS στον Εμφύλιο Πόλεμο της Συρίας. Μερικά ανώτερα στελέχη της Χαμάς φέρεται να λειτουργούν από τα γραφεία της ομάδας στην Τουρκία.
Οι καθημερινές υποθέσεις στη Γάζα επιβλέπονται από τoν Ισμαήλ Χανίγια, που προηγουμένως ηγήθηκε της στρατιωτικής πτέρυγας της Χαμάς.
● Πώς χρηματοδοτείται η Χαμάς;
Ως καθορισμένη τρομοκρατική οντότητα, η Χαμάς αποκόπηκε από την επίσημη βοήθεια που παρέχουν οι ΗΠΑ και η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) στην Παλαιστινιακή Αρχή. Ιστορικά, Παλαιστίνιοι ομογενείς και ιδιώτες δωρητές στον Περσικό Κόλπο παρείχαν μεγάλο μέρος της χρηματοδότησης του κινήματος. Επιπλέον, ορισμένες ισλαμικές φιλανθρωπικές οργανώσεις στη Δύση έχουν διοχετεύσει χρήματα σε ομάδες κοινωνικής υπηρεσίας που υποστηρίζουν τη Χαμάς.
Η οικονομική κατάσταση της Γάζας ήταν ήδη τρομερή πριν από την επίθεση της Χαμάς το 2023 στο Ισραήλ και ο επακόλουθος πόλεμος πυροδοτήθηκε και από σχεδόν ακραία φτώχεια από των κατοίκων της. Η Αίγυπτος και το Ισραήλ σε μεγάλο βαθμό έκλεισαν τα σύνορά τους από το 2006–07, περιορίζοντας την κυκλοφορία αγαθών και ανθρώπων εντός και εκτός της επικράτειας της Χαμάς.
Οι δύο χώρες διατηρούν αποκλεισμό σήμερα, κόβοντας το έδαφος από το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου και αναγκάζοντας περισσότερους από ένα εκατομμύριο Παλαιστίνιους της Γάζας να βασίζονται αποκλειστκά στη διεθνή βοήθεια για την επιβίωσή τους. Το Ισραήλ επέτρεψε στο Κατάρ να παράσχει εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια βοήθεια μέσω της Χαμάς. Άλλες εξωτερικές ενισχύσεις φθάνουν γενικά στη Γάζα μέσω της Παλαιστινιακής Αρχής και των υπηρεσιών του ΟΗΕ.
Για χρόνια μετά την έναρξη του αποκλεισμού, η Χαμάς συγκέντρωσε έσοδα φορολογώντας τα αγαθά της βοήθειας που καταφτάνουν στην Λωρίδα μέσω ενός εξελιγμένου δικτύου σηράγγων στη Γάζα, και από το φθηνό αέριο για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας που διατίθεται στην περιοχή, καθώς και τα δομικά υλικά, τα μετρητά, και τα όπλα.
Αφού ο Αιγύπτιος πρόεδρος Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι ανέλαβε την εξουσία το 2013, το Κάιρο έγινε εχθρικό προς τη Χαμάς και τη Μουσουλμανική Αδελφότητα.
Ο αιγυπτιακός στρατός έκλεισε τις περισσότερες σήραγγες που παραβίαζαν το έδαφος της Αιγύπτου, ενώ διεξήγαγε αντιτρομοκρατική εκστρατεία εναντίον της Χαμάς στη χερσόνησο του Σινά. Η Αίγυπτος άρχισε να επιτρέπει σε ορισμένα εμπορικά αγαθά να εισέλθουν στη Γάζα μέσω των συνόρων της Σαλάχ αλ-Ντιν το 2018. Από το 2021, σύμφωνα με πληροφορίες, η Χαμάς συλλέγει περίπου 12 εκατομμυρίων $ το μήνα από τους φόρους επί των αιγυπτιακών αγαθών που εισάγονται στη Γάζα.
Σήμερα, το Ιράν είναι ένας από τους μεγαλύτερους ευεργέτες της Χαμάς, συνεισφέροντας κεφάλαια, όπλα και κατάρτιση. Αν και το Ιράν και η Χαμάς υποστήριξαν αντίθετες πλευρές στον Εμφύλιο πόλεμο στη Συρία, το Ιράν αυτή τη στιγμή παρέχει περίπου 100 εκατομμύρια $ ετησίως στη Χαμάς και άλλες παλαιστινιακές ομάδες που χαρακτηρίζονται ως τρομοκρατικές οργανώσεις από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Το Ιράν έσπευσε να επαινέσει της Χαμάς για επίθεση στο Ισραήλ στα τέλη του 2023 και δεσμεύεται για τη συνεχή υποστήριξή της προς την Παλαιστινιακή ομάδα.
Η Τουρκία υπήρξε ένας ακόμη υποστηρικτής της Χαμάς. παρ’ όλο που αυτή αρχικά επέκρινε τον πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν όταν ανέλαβε προεδρικά καθήκοντα το 2002. Αν και η Άγκυρα επιμένει ότι υποστηρίζει μόνο τη Χαμάς πολιτικά, έχει κατηγορηθεί για χρηματοδότηση της τρομοκρατίας της Χαμάς, μεταξύ άλλων μέσω ενισχύσεων που εκτρέπονται από τον Οργανισμό Συνεργασίας και Συντονισμού της Τουρκίας.
● Πώς κυβερνά τη Γάζα;
Η Χαμάς είναι η ντε φάκτο αρχή στη Γάζα λίγο μετά την αποχώρηση του Ισραήλ από την περιοχή το 2005. Το επόμενο έτος, η Χαμάς κέρδισε την πλειοψηφία των εδρών στο νομοθετικό σώμα της Παλαιστινιακής Αρχής και σχημάτισε κυβέρνηση.
Κέρδισε ψήφους για τις κοινωνικές υπηρεσίες που παρείχε και ως απόρριψη τής εν ενεργεία Φατάχ, που πολλοί ψηφοφόροι θεωρούσαν ότι έχουν διαφθαρεί στο τιμόνι της Οργάνωσης για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης, κατηγορώντας την για τα λίγα κέρδη που είχαν οι Παλαιστίνιοι μέσω των διαπραγματεύσεων.
Το αποτέλεσμα ήταν απαράδεκτο για τη Φατάχ. Αυτή και οι Δυτικοί υποστηρικτές της εκδίωξαν τη Χαμάς από την εξουσία στη Δυτική Όχθη. Στη Γάζα, η Χαμάς δρομολόγησε ακραίες διώξεις στις πολιτοφυλακές της Φατάχ ως αντίποινα. Έτσι μετά από μια εβδομάδα μάχης, το αποτέλεσμα ήταν ένα βαθύ πολιτικό σχίσμα μεταξύ των δύο παλαιστινιακών αρχών. Οι Παλαιστίνιοι δεν έχουν ψηφίσει για εκπροσώπους για το νομοθετικό σώμα από το 2006, ούτε πρόεδρο από το 2008.
Καθώς η Χαμάς ανέλαβε τα απομεινάρια των θεσμών της Παλαιστινιακής Αρχής στη λωρίδα της Γάζα, ίδρυσε ένα δικαστικό σώμα και έθεσε σε εφαρμογή όσα ισχύουν σε άλλα αυταρχικά ιδρύματα. Θεωρητικά, η Χαμάς κυβερνά σύμφωνα με βάση την Σαρία, που μεταξύ άλλων, αφορά και τον έλεγχο του πώς οι γυναίκες ντύνονται και επιβάλλουν τον διαχωρισμό φύλου.
● Πώς βλέπουν οι Παλαιστίνιοι τη Χαμάς;
Η πολιτική διακλάδωση της Δυτικής Όχθης και της Γάζας είναι ευρέως μη δημοφιλής: Η Δημοσκόπηση του Ιουνίου 2023 [από το Παλαιστινιακό Κέντρο Έρευνας Πολιτικής και Έρευνας (PSPSR)] έδειξε ότι μόνο το ένα τρίτο των Παλαιστινίων είναι οι υποστηρικτές της Χαμάς και των μεθόδων της.
Παρόλα αυτά, ο Αμπάς, πρόεδρος της Παλαιστινιακής αρχής ανέβαλε επ’ αόριστον τις εθνικές εκλογές για το 2021, για να αποτρέψει μια πιθανή νίκη της Χαμάς.
● Πώς αμφισβήτησε η Χαμάς το Ισραήλ;
Η Χαμάς έχει ρίξει ρουκέτες στο Ισραήλ από τότε που η ομάδα κατέλαβε τη Λωρίδα της Γάζας στα μέσα της δεκαετίας του 2000. Ιρανοί αξιωματούχοι ασφαλείας δήλωσαν ότι η Τεχεράνη παρείχε μερικά από αυτά τα όπλα, αλλά η Χαμάς φαίνεται ότι απέκτησε τους δικούς της πυραύλους από το Σώμα Ισλαμικής Επαναστατικής Φρουράς (ΙΕΚ) του Ιράν μέσω «πληρεξουσίων».
Τα τελευταία χρόνια, το Ισραήλ εκτίμησε ότι η Χαμάς και άλλες παλαιστινιακές μαχητικές ομάδες στη Γάζα είχαν περίπου τριάντα χιλιάδες πυραύλους στο οπλοστάσιό τους. Οι μαχητές της Χαμάς έχουν πετάξει μπαλόνια μεταφέροντας εμπρηστικούς μηχανισμούς προς το Ισραήλ, οι οποίοι μερικές φορές προκάλεσαν πυρκαγιές. Η ομάδα έχει επίσης πραγματοποιήσει εισβολές σε ισραηλινό έδαφος, σκοτώνοντας και απαγάγοντας στρατιώτες και πολίτες ως αντίποινα για την επέκταση των ισραηλινών οικισμών και των συνεταιρισμών τύπου Κιμπούτς σε περιοχές των κατεχομένων εδαφών από το ’67.
Πριν από τη σύγκρουση του 2023, η Χαμάς και το Ισραήλ είχαν τις πιο θανατηφόρες μάχες το 2021, όταν εκτόξευσαν ρουκέτες στο Ισραήλ προκάλεσαν εβδομάδες έντασης μεταξύ Παλαιστινίων και Ισραηλινών στην Ιερουσαλήμ. Ορισμένοι αναλυτές λένε ότι η Χαμάς ήθελε να ενισχύσει τη φήμη της ως υπερασπιστής του Παλαιστινιακού σκοπού μετά την αναβολή των εκλογών του 2021.
Κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης των έντεκα ημερών, η Χαμάς και οι συμμαχικές της οργανώσεις εκτόξευσαν περισσότερους από τέσσερις χιλιάδες ρουκέτες από τη Γάζα.
● Πώς διαφέρει η επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ το 2023;
Η επίθεση της Χαμάς στο νότιο Ισραήλ φέτος, την οποία οι ηγέτες της ομάδας της έχουν χαρακτηρίσει «Η Επιχείρηση Αλ-Άκσα Στορμ», ξεκίνησε νωρίς το πρωί στις 7 Οκτωβρίου, το Εβραϊκό Σάββατο και μια σημαντική εβραϊκή γιορτή, με τη Χαμάς να εκτοξεύει χιλιάδες ρουκέτες, σε πόλεις που βρίσκονται βόρεια από το Τελ Αβίβ και με μια αποτρόπαια σφαγή αμάχων σε ένα rave party.
Οι μαχητές της Χαμάς παραβίασαν τα οχυρωμένα σύνορα με τη Γάζα και διείσδυσαν σε πολλές νότιες ισραηλινές πόλεις με στόχους άμαχους.
Ο στρατιωτικός ηγέτης της Χαμάς, Μοχάμεντ Ντέιφ, δήλωσε η ομάδα ανέλαβε την επίθεσή της εξαιτίας του μακροχρόνιου αποκλεισμού της Γάζας, της κατοχής των Παλαιστινιακών εδαφών και των εγκλημάτων κατά Μουσουλμάνων.
Είναι η πιο θανατηφόρα επίθεση στο ισραηλινό έδαφος εδώ και δεκαετίες και έχει προκαλέσει βαθύ ψυχολογικό τραύμα στον ισραηλινό λαό, 2001. Οι ισραηλινές και οι αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών δηλώνουν ότι δεν είχαν καμία ένδειξη ότι η Χαμάς σχεδίαζε μια επίθεση αυτού του είδους.
Ορισμένοι παρατηρητές αμφισβητούν αν το Ισραήλ θα επιχειρήσει τώρα πλήρη εισβολή και κατάληψη του παλαιστινιακού εδάφους στην Λωρίδα.
Το Ισραήλ είχε πραγματοποιήσει πολυάριθμες στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον της Χαμάς από το 2007. Αλλά αυτά ήταν κυρίως από τον αέρα. Και ακόμα και όταν τα ισραηλινά στρατεύματα αναπτύχθηκαν, δεν έμειναν ποτέ για πολύ.
Μια ισραηλινή εισβολή στη Γάζα θα μπορούσε να προκαλέσει τώρα σημαντική επίθεση εναντίον της Χεζμπολάχ, της αδελφής οργάνωσης με την Χαμάς που επιχειρεί από τον Λίβανο υποστηριζόμενη από το Ιράν, μεταφέροντας έτσι τις πολεμικές συγκρούσεις σε όλη την ευρύτερη περιοχή.
Τι δεν καταλαβαίνεις;
Κατά τα άλλα, οι καλημέρες μου πάλι μόνο στους κανονικούς ανθρώπους. Δηλαδή στους χωρίς παρωπίδες.
Γιάννης Χατζηχρήστος
Γιάννης Χατζηχρήστος
Ο Γιάννης Χατζηχρήστος γεννήθηκε το 1958 στην Αθήνα. Αφού αποφοίτησε από το Μαθηματικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Πατρών συμμετείχε στην υλοποίηση σύνθετων έργων πληροφορικής και επικοινωνιών στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα για πολλά χρόνια. Από οικογένειες από την μια μεριά συντηρητικών Κωνσταντινουπολιτών (από την πλευρά του πατέρα του) και μελών του ΚΚΕ/ΕΛΑΣ από την άλλη (από την πλευρά της μητέρας του), δραστηριοποιήθηκε στην Αριστερά από τα μαθητικά του χρόνια, το 1973.
Τα τελευταία χρόνια ανέπτυξε δράση για την εμπέδωση της αμεσοδημοκρατίας στην Αριστερά και την αυτοδιοίκηση. Ενδιαφέρεται για την ανάπτυξη του κοινωνικού μη κρατικού τομέα της οικονομίας ως βασικού μοχλού ανάπτυξης, κυρίως στον πρωτογεννή και τον χρηματοπιστωτικό τομέα, καθώς και για την ανάπτυξη νέων μη ιεραρχικών ενεργειακών δικτύων. Τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα του εστιάζονται κυρίως στην Εφαρμογή της δημοκρατίας & της Αμεσοδημοκρατίας στην Τοπική Αυτοδιοίκηση, στον Κοινωνικό Τομέα Οικονομίας, στην Ενεργειακή Πολιτική, στις Πολιτικές Υγείας, στην Αγροτική Πολιτική καθώς και στην Πληροφορική και Παραγωγική Ανασυγκρότηση.
Έχει εκδώσει τα βιβλία:
Ανασκαφή στο μέλλον, μυθιστόρημα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2006
Το φ του φόβου, μυθιστόρημα, 2014
