Oι ναυτεργάτες στον αγώνα κατά του φασισμού (1940-1945) | του Γιώργου Αλεξάτου
Ενώ οι πρόσφατες δηλώσεις του μεγαλοεφοπλιστή Λασκαρίδη θέτουν, με χυδαίο, είν’ η αλήθεια, τρόπο, την αντίληψη ενός από τους διαχρονικά ισχυρούς πυλώνες του ελληνικού κεφαλαίου για το αστικό κράτος και τα εθνικά σύμβολα, ο πειρασμός να αντιπαραθέσουμε την αντίληψη των υφισταμένων την εφοπλιστική εκμετάλλευση είναι μεγάλος. Και η σκέψη πάει στο αποκορύφωμα των αγώνων του ναυτεργατικού κλάδου, στα κρίσιμα χρόνια του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Τότε που οι λαοί έδιναν τη μεγάλη μάχη ενάντια στην πλημμυρίδα της φασιστικής βαρβαρότητας.
Ανέκαθεν μαζικός, σε μια χώρα με μεγάλη ναυτική παράδοση και με τον ελληνικό εφοπλισμό να ’χει κάνει δυναμικά την παρουσία του από τους τελευταίους αιώνες της Τουρκοκρατίας, ο ναυτεργατικός κλάδος αποτελούσε, ήδη από τα χρόνια του Μεσοπολέμου, ένα από τα πιο μαχητικά τμήματα της ελληνικής εργατικής τάξης.
Παρόλο που η Πανελλήνια Ναυτική Ομοσπονδία (ΠΝΟ) ελεγχόταν από την ίδρυσή της, το 1920, από έναν συνασπισμό ρεφορμιστών σοσιαλδημοκρατών και συντηρητικών συνδικαλιστών, οι ναυτεργάτες ήταν αυτοί που έδωσαν την πρώτη μεγάλη μάχη του μεσοπολεμικού εργατικού κινήματος, με την απεργία του Αυγούστου 1923, που κατέληξε στη σφαγή έντεκα απεργών, από τον στρατό της «επαναστατικής» κυβέρνησης Πλαστήρα – Γονατά, στο Πασαλιμάνι του Πειραιά.
Από το 1929 επικεφαλής των αγώνων του κλάδου είχε τεθεί η Ναυτεργατική Ένωση Ελλάδας (ΝΕΕ), την οποία συγκρότησαν οι προσκείμενες στο ΚΚΕ ταξικές αγωνιστικές δυνάμεις, που είχαν εξαναγκαστεί σε αποχώρηση από την ΠΝΟ. Οι αγώνες της ΝΕΕ ανέδειξαν το ελληνικό ναυτεργατικό κίνημα σε ένα από τα ισχυρότερα διεθνώς, φτάνοντας να επιβάλλουν ακόμη και εργατικό έλεγχο στα πλοία, μέσα από εκλεγμένες Επιτροπές Καραβιών. Συνάμα, λειτουργούσαν Επιτροπές Λιμανιών και όπως αναφέρει ο Δημήτρης Λιβιεράτος, σχεδόν σε κάθε μεγάλο λιμάνι, κυρίως του εξωτερικού, συγκροτείται Επιτροπή, ακόμη και με δικά της γραφεία, που «δεν ασχολείται μόνο με άμεσα αιτήματα, αλλά εξασφαλίζει και ένα σπίτι για κάθε ναυτεργάτη, όπου κι αν βρίσκεται. Ο τελευταίος αισθάνεται ότι υπάρχει πάντα μια ελληνική συνδικαλιστική οργάνωση στην οποία μπορεί να απευθυνθεί, ακόμα και για προσωπικά προβλήματα.
Είναι ένα από τα ωραιότερα και ουσιαστικότερα επιτεύγματα του ελληνικού συνδικαλισμού γενικότερα. Με αυτού του είδους την οργάνωση έχει περάσει σε ανώτερο επίπεδο, το οποίο δεν το έχουν οι ναυτεργάτες των άλλων εμπορικών στόλων, που είναι και ισχυρότεροι από τον ελληνικό».
Έχοντας τεθεί εκτός νόμου από τη δικτατορία Μεταξά, το 1936, η ΝΕΕ συνέχισε τη δράση της στο εξωτερικό, ενώ δεκάδες Έλληνες ναυτεργάτες συμμετείχαν στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο, μέσα από τις γραμμές των Διεθνών Ταξιαρχιών.
Με την έναρξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου, το 1939, υπολογίζεται πως υπήρχαν περίπου 10.000 Έλληνες ναυτεργάτες στα λιμάνια του εξωτερικού, οι οποίοι, στο μεγαλύτερο μέρος τους, συνδέονταν με την παράνομη ΝΕΕ. Αναφέρονται, μάλιστα, σημαντικοί απεργιακοί αγώνες, όπως στο πλοίο «Ζεύς» στην Αμβέρσα, τον Νοέμβριο 1939, και στα βρετανικά λιμάνια, τον Δεκέμβριο 1940, με τη συμμετοχή 1.500 Ελλήνων ναυτεργατών από 35 ελληνικά πλοία. Η απεργία αυτή, που έγινε, κυρίως, για μέτρα ασφαλείας λόγω του πολέμου, αντιμετωπίστηκε με συλλήψεις δεκάδων απεργών, κάποιοι από τους οποίους απελάθηκαν στην Ελλάδα και παραδόθηκαν στην Ασφάλεια του μεταξικού καθεστώτος. Ακολούθησε απεργία πείνας 17 συλληφθέντων συνδικαλιστών, ενώ χαρακτηριστικό της μαχητικότητας των αγωνιζόμενων ναυτεργατών ήταν και το γεγονός ότι δεν πέρασε η απεργοσπασία που επιχείρησαν οι εφοπλιστές, με τη συνδρομή των βρετανικών Αρχών.
Ήταν τέτοια η αποτελεσματικότητα των ναυτεργατικών αγώνων ακόμη και στις δύσκολες αυτές ώρες του πολέμου, ώστε οι εφοπλιστές υποχρεώθηκαν, τον Αύγουστο του 1941, να υπογράψουν Συλλογική Σύμβαση Εργασίας.
Έχοντας μεταφέρει από το 1940 την έδρα της στη Νέα Υόρκη, όπου συνέχισε να δρα σε συνθήκες παρανομίας, η ΝΕΕ, με γραμματέα τότε τον Γρηγόρη Γρηγοριάδη, διατηρούσε ισχυρά τμήματα στη Βρετανία, την Αργεντινή, τη Μέση Ανατολή και την Αυστραλία.
Τον Μάρτιο 1943 η ΝΕΕ μετεξελίχθηκε σε Ομοσπονδία Ελληνικών Ναυτεργατικών Οργανώσεων (στη θρυλική ΟΕΝΟ), με πρόεδρο τον τραυματισμένο από τον Ισπανικό Εμφύλιο Νίκο Καραγιάννη και γραμματείς τους Αντώνη Αμπατιέλο και Βασίλη Μπεκάκο. Η έδρα της ήταν στο Κάρντιφ της Βρετανίας, όπου εξέδιδε και την εφημερίδα «Ελεύθερος Έλλην».
Με κεντρικό σύνθημα «Κρατείστε τα καράβια σε κίνηση», η ΟΕΝΟ συνέβαλλε στη διεξαγωγή του διεθνούς αντιφασιστικού αγώνα. Υπολογίζονται σε 2.500-3.000 οι Έλληνες ναυτικοί που έχασαν τη ζωή τους σε βομβαρδισμούς και τορπιλισμούς πλοίων, συμμετέχοντας σε αγγλοαμερικάνικες νηοπομπές που μετέφεραν βοήθεια προς τη μαχόμενη ΕΣΣΔ, μέσω του βόρειου Ατλαντικού και του Βόρειου Παγωμένου Ωκεανού. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι από 577 ελληνικά φορτηγά πλοία, απέμειναν μόλις 154.
Όπως αναφέρεται, «το σύνθημα των ναυτεργατών μας «κρατάτε τα πλοία εν κινήσει» δεν ήταν διαταγή. Ήταν πρόταγμα ατομικό του καθενός στον ίδιο τον εαυτό του, πρόταγμα ώριμης συνείδησης, πλέριας επίγνωσης χρέους να τσακίσουμε το φασισμό».
Επιπλέον, η ΟΕΝΟ υποχρέωσε τους εφοπλιστές και την ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου να υπογράψουν νέα Συλλογική Σύμβαση Εργασίας, με την οποία γενικεύτηκε το οχτάωρο, επιτεύχθηκαν οι υψηλότεροι, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, μισθοί και κατοχυρώθηκαν βασικά δικαιώματα των ναυτεργατών. Μεταξύ άλλων, αναγνωρίστηκε επίσημα σε κάθε πλοίο η Ναυτεργατική Συνέλευση και η εκλεγμένη Επιτροπή Πληρώματος.
Ιδιαίτερη σημασία για την κατανόηση του κλίματος της εποχής, είχε η συμβολή των Ελλήνων ναυτεργατών στην απόβαση της Νορμανδίας, τον Ιούλιο 1943.
«Μέσα στα σχέδια της απόβασης στη Νορμανδία ήταν και το φτιάξιμο ενός τεχνητού λιμανιού, που τους βραχίονές του θ’ αποτελούσαν σειρές από καράβια. Στην τιμητική αυτή αποστολή κλήθηκαν και οι Έλληνες εφοπλιστές να δώσουν δυο καράβια, με το αζημίωτο φυσικά. Όμως εδώ σκόνταψε ο «πατριωτισμός» τους.
Η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση αναγκάστηκε να κάνει η ίδια την επιλογή, μια και ήταν ο τυπικός ιδιοκτήτης του εμπορικού στόλου. Και ενώ τα συμμαχικά καράβια ήταν έτοιμα από πολύ καιρό, τα πληρώματά τους (εθελοντές που έπαιρναν απλώς το μισθό τους, χωρίς να κάνουν άλλη δουλειά εκτός από το να βρίσκονται έτοιμοι) τις παραμονές της απόβασης ειδοποιήθηκε η ΟΕΝΟ να βρει πληρώματα 4εθελοντικά για δυο καράβια με ειδική και επικίνδυνη αποστολή. Τα πληρώματα βρέθηκαν σε 24 ώρες.
Επικεφαλής τους ήταν ο γνωστός μάρτυρας της φασιστικής θηριωδίας, ο υποπλοίαρχος Δημήτρης Τατάκης που δολοφονήθηκε άνανδρα και ύστερα από μακρόχρονα βασανιστήρια στη Μακρόνησο το 1949 και ο υποπλοίαρχος Λευτέρης Μπίκος».
Όπως αναφέρεται, ήταν τόσοι πολλοί οι ναυτεργάτες που ζήτησαν να συμμετάσχουν ως εθελοντές, ώστε έριξαν κλήρο.
Οι Έλληνες ναυτεργάτες του εξωτερικού δεν απουσίασαν και από τη μεγάλη μάχη του αθηναϊκού λαού, τον Δεκέμβριο του 1944. Η ΟΕΝΟ πραγματοποίησε μαζική διαδήλωση, με τη συμμετοχή και χιλιάδων Βρετανών αντιφασιστών, έξω από τη Βουλή των Κοινοτήτων στο Λονδίνο, με το σύνθημα «Τσόρτσιλ, κάτω τα χέρια από την ηρωική Ελλάδα».
Μεταφέροντας την έδρα της στον Πειραιά, τον Απρίλιο του 1945, η ΟΕΝΟ θα τεθεί εκτός νόμου το 1947 και εκατοντάδες μέλη της θα αντιμετωπίσουν πολύχρονες διώξεις. Δεκάδες ήταν αυτοί που καταδικάστηκαν σε θάνατο από τα στρατοδικεία του Εμφυλίου ή δολοφονήθηκαν στη Μακρόνησο.
Περισσότεροι από 200 ναυτεργάτες από τα λιμάνια του εξωτερικού θα βρεθούν στα βουνά του Γράμμου και θα πολεμήσουν από τις γραμμές του Δημοκρατικού Στρατού της Ελλάδας.
Το πανίσχυρο ναυτεργατικό κίνημα εκείνων των ηρωικών χρόνων τσακίστηκε με τη φωτιά και το σίδερο. Με χιλιάδες ναυτεργάτες να αποκλείονται από το δικαίωμα στην εργασία επί δεκαετίες κατόπιν, με τα διαβόητα «πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων», που ήταν απαραίτητα για την έκδοση ναυτικού φυλλαδίου, και με το συνδικαλιστικό τους κίνημα υπό τον ασφυκτικό έλεγχο της Ασφάλειας και των εγκάθετων των εφοπλιστών. Χωρίς, εντούτοις, τα μέτρα αυτά να σταθούν ικανά να ανασχέσουν την ανασυγκρότηση και την εκ νέου ανάπτυξή του, τόσο προδικτατορικά όσο και στα χρόνια της χούντας και ιδιαίτερα μετά την πτώση της.
Πηγές:
♦ Σεραφείμ Μάξιμος, Το ελληνικό εμπορικό ναυτικό κατά τον ΧVIII αιώνα – Στοχαστής, Αθήνα 1976.
♦ Ανδρέας Λαιμός, Το ναυτικόν του γένους των Ελλήνων – Αθήνα 1968.
♦ Γιώργος Αλεξάτος, Η εργατική τάξη στην Ελλάδα. Από την πρώτη συγκρότηση στους ταξικούς αγώνες του Μεσοπολέμου – β ́ έκδ. Κουκκίδα, Αθήνα 2015, σ. 178 κ.έ.
♦ Δημήτρης Λιβιεράτος, Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα (1932-1936) – Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 1994, σ. 55.
♦ Κώστας Γκριτζώνας, Οι Έλληνες ναυτεργάτες στην πολιτική προσφυγιά – Γλάρος, Αθήνα 1978.
♦ Δημήτρης Παλαιολογόπουλος, Έλληνες αντιφασίστες εθελοντές στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο (1936-1939) – Φιλιππότης, Αθήνα 1986.
♦ Στέφανος Τσερμέγκας – Λευτέρης Τσιρμιράκης, No pasaran. Έλληνες αντιφασίστες εθελοντές στην Ισπανία – Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987.
♦ Αντώνης Μπρούσαλης, «Ριζοσπάστης», 5/12/ 1984.
♦ Αντώνης Αμπατιέλος, Το παρόν των Ναυτεργατών στην Αντίσταση – Περιοδ. «Κομμουνιστική Επιθεώρηση», τ. 5, 1975. Ο Τατάκης δολοφονήθηκε τον Ιανουάριο 1950.
♦ Μανώλης Πυθαρούλης, Είκοσι χιλιάδες λεβέντες – Αθήνα 1992, σ. 41.
♦ Κώστας Γκριτζώνας, ό.π.
Γιώργος Αλεξάτος
[Πρώτη δημοσίευση στον ιστότοπο kommon.gr την 24/5/2021]
Ο Γιώργος Αλεξάτος κατάγεται από την Κεφαλλονιά, γεννήθηκε στον Αστακό Ακαρνανίας το 1956 και από τα παιδικά του χρόνια ζει στην Αθήνα. Αποφοίτησε από 7τάξιο νυχτερινό γυμνάσιο, εργαζόμενος ως οικοδόμος, και συμμετέχει στο αριστερό κίνημα από τα χρόνια της δικτατορίας. Έχει εργαστεί και ως δημοσιογράφος και ιδιοκτήτης μπαρ και καφενείων. Έχει έναν γιο, τον Νίκο. Έχουν εκδοθεί βιβλία του με ιστορικό περιεχόμενο και λογοτεχνικά.
Βιβλία του Γιώργου Αλεξάτου:
– Η εργατική τάξη στην Ελλάδα. Από την πρώτη συγκρότηση στους ταξικούς αγώνες του Μεσοπολέμου (Ρωγμή 1997, β΄ έκδ. Κουκκίδα 2015)
– Συνοπτική αναφορά στην ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος (Γειτονιές του κόσμου 2003)
– Το τραγούδι των ηττημένων. Κοινωνικές αντιθέσεις και λαϊκό τραγούδι στη μεταπολεμική Ελλάδα (Γειτονιές του κόσμου 2006, β΄ έκδ. Κουκκίδα 2014)
– Ιστορικό λεξικό του ελληνικού εργατικού κινήματος (Γειτονιές του κόσμου 2008, δ΄ έκδ. Κύμα 2017)
– Πλατεία Μπελογιάννη (μυθιστόρημα, ΚΨΜ 2010)
– Το ποδόσφαιρο στην Καλλιθέα. Ιστορική περιήγηση στην ποδοσφαιρομάνα πόλη (Γειτονιές του κόσμου 2010)
– Η παράξενη υπόσχεση (μυθιστόρημα, Άπαρσις 2011)
– Οι ελλαδέμποροι. Άκρα Δεξιά και φασισμός στην Ελλάδα του 20ού αιώνα (Άπαρσις 2019)
– Άρης Βελουχιώτης. Ο κομμουνιστής επαναστάτης (Άπαρσις 2021)
Έχει συνεργαστεί στις εκδόσεις:
• Στέλιος Καζαντζίδης. Αφιέρωμα (επιμ. Θωμάς Κοροβίνης, Οδός Πανός 2005)
• Κεφαλονίτες και Ιθακήσιοι στην εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 (επιμ. Πέτρου Πετράτου 2009)
• Βελτιώνονται οι φράχτες, βελτιώνονται κι οι άλτες (Red Notebook 2013)
• Όλη νύχτα εδώ. Μια προφορική ιστορία της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου (επιμ. Ιάσονας Χανδρινός, Καστανιώτη 2019)
• Τα διηγήματα του εγκλεισμού (Άπαρσις 2020)
• Kommon 2020. Αντιπροσωπευτικά άρθρα (Τόπος 2021)
