Τρόμος και εξουσία | του Πάνου Ξηρουχάκη
Τι είναι ο τρόμος; Είναι η ακραία μορφή φόβου. Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα που προκαλείται από μια απειλή. Είναι μία φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού που κάνει τα ζώα είτε να κινηθούν γρήγορα μακριά από τον τόπο της απειλής ή , αναλόγως με την περίπτωση,τα προετοιμάζει για να μείνουν και να αντιμετωπίσουν-πολεμήσουν τον κίνδυνο. Έτσι ο φόβος είναι η ικανότητα να αναγνωρίζουμε τον κίνδυνο και να προσπαθούμε να τον αντιμετωπίσουμε ή απλά να την κοπανήσουμε. Σκοπός του είναι η επιβίωση. Σε ακραίες περιπτώσεις του φόβου, όταν μιλάμε δηλαδή για τρόμο, ο άνθρωπος παραλύει. Καμία αντίδραση δεν είναι δυνατή.
Η εξουσία έχει χρησιμοποιήσει πολλές φορές τον τρόμο για να επιβληθεί. Η ιστορία είναι γεμάτη από τέτοια παραδείγματα. Άλλωστε τι σημαίνει κράτος στα αρχαιοελληνικά; Στην ελληνική μυθολογία το Κράτος ήταν η προσωποποίηση της ωμής εξουσίας κάθε μορφής. Το Κράτος, η Βία, ο Ζήλος και η Νίκη αναφέρονται από τον Ησίοδο στη Θεογονία του ως αδέλφια.
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΤΡΟΜΟΥ. Ο ΤΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Η αλήθεια είναι ότι δεν είναι εύκολο να διαχωρίσεις την ιστορία του ανθρώπου από τον τρόμο . Αναλογιστείτε τον τρόμο του πρωτόγονου απέναντι σε μία γιγάντια αρκούδα. Ή απέναντι σε έναν άλλο άνθρωπο που τον έχει νικήσει και είναι έτοιμος να τον σκοτώσει. Αλλά από την αρχαιότητα που ο πολιτισμός αρχίζει να κάνει τα πρώτα του βήματα, ο τρόμος γίνεται πιο εκλεπτυσμένος. Γίνεται όργανο επιβολής στα χέρια του ιερατείου και των βασιλιάδων.
Ο μύθος του Μινώταυρου και οι θυσιαζόμενοι Αθηναίοι συμβολίζουν την αξία της χρήσης του τρόμου με σκοπό την επιβολή απέναντι σε εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς. Επίσης οι σταυρώσεις των επαναστατών σε δημόσια θέα δεν είχαν άλλο σκοπό, παρά να ενσταλάξουν τον τρόμο στους υπηκόους.
Τα φρικώδη θεάματα στο Κολοσσαίο της Ρώμης έκαναν ακριβώς το ίδιο. Οι θυσίες των Μάγια προκαλούσαν σοκ και δέος στους πιστούς. Οι παπάδες, οι ιερείς, οι βασιλιάδες είχαν πάντα το δικαίωμα να σταυρώσουν, να βασανίσουν, να θυσιάσουν τον εχθρό ή και έναν πιστό υπήκοο (για να καλλιεργείται ακόμα περισσότερο ο τρόμος ανάμεσα στους πιστούς, ώστε κανείς να μη σκεφτεί να επαναστατήσει). Ο Θεός, ένας θεός του τρόμου και της εξουσίας παντού επέβαλλε την τιμωρία και την ταπείνωση.
Έτσι προόδεψε η ανθρωπότητα…
Ακόμα και ο χριστιανισμός, που παρουσιάζεται σαν την θρησκεία της αγάπης, τι άλλο είναι πλέον από μία θρησκεία του τρόμου; Αφού οι χριστιανοί πατέρες (εκείνοι που τα είχαν πιο καλά με τους Ρωμαίους δηλαδή), νίκησαν τις χριστιανικές γνωστικές σέκτες που καλούσαν σε επανάσταση ενάντια στον τότε σάπιο κόσμο, η εκκλησία τελικά έγινε ο στυλοβάτης του συστήματος. Το αποτέλεσμα ήταν να αλλοιωθεί βεβαίως, το αρχικό επαναστατικό μήνυμα του πρωτοχριστιανισμού, που ήταν ουσιαστικά ένα ριζοσπαστικό μείγμα ιδεών των νεοπλατωνιστών, των Εσσαίων, των γνωστικιστών κλπ. και όχι αυτό το μονολιθικό και απόλυτο δόγμα που ονομάζεται σήμερα χριστιανισμός.
Πώς καλλιεργούσε τον τρόμο η εκκλησία; Μα βέβαια με την κόλαση όπου όλοι οι «κακοί» θα βασανίζονταν αιώνια. Αλλά ο τρόμος δεν ήταν ζήτημα εσωτερίκευσης του πιστού μόνο. Η εκκλησία τον εφάρμοσε σε όλους τους εχθρούς της. Με σταυροφορίες στην Ανατολή (όπου στην κατάληψη της Ιερουσαλήμ οι νικητές σταυροφόροι έφαγαν κάποιους από τους χαμένους!), αλλά και στην Ευρώπη ενάντια στους καθαρούς (μεσαιωνικούς γνωστικιστές με κομμουνιστικές τάσεις) της Γαλλίας και αργότερα ενάντια στα κινήματα των αναβαπτιστών και λοιπών χιλιαστών. Τα ίδια έκαναν όλες οι κυρίαρχες θρησκείες στους επαναστάτες, στους αιρετικούς, στους διαφορετικούς και στους φτωχούς.
Βέβαια δεν καταφεύγει πάντα η εξουσία στον τρόμο. Χρησιμοποιεί και άλλες μεθόδους όπως είναι ο φόβος ή οι υποσχέσεις. Όπως ήδη αναφέραμε ο τρόμος προκαλεί παράλυση. Γι’ αυτό και χρησιμοποιείται από τους εξουσιαστές που έτσι επιβάλλονται στους σοκαρισμένους και άβουλους υπηκόους τους. Ο τρόμος όμως μπορεί να έχει και άλλες συνέπεις. Γιατί είναι επίσης γνωστό ότι «Το πληγωμένο θηρίο είναι το πιο επικίνδυνο». Με άλλα λόγια η συνταγή του τρόμου και δεν έχει πάντα επιτυχία και μπορεί να οδηγήσει σε αντίθετες από τις προσδοκούμενες συνέπειες.
Αν ο τρόμος ήταν η μόνη πολιτική άσκησης, τότε αργά ή γρήγορα ο λαός θα επαναστατούσε.
Επίσης με τον τρόμο δεν μπορείς να έχεις παραγωγικούς υπηκόους. Έτσι συμπεραίνει κανείς ότι είναι καλύτερο για τους εξουσιαστές να έχουν «χαρούμενους» υπηκόους παρά τρομαγμένους και άβουλους. Στον τρόμο καταφεύγει η εξουσία συνήθως όταν βλέπει ότι αμφισβητείται και κάθε άλλο μέσο επιβολής δεν αποδίδει.
Όπως και να έχει, είναι κατανοητό ότι η επιβολή του τρόμου είναι ένα βασικό πολιτικό εργαλείο.
ΤΡΟΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
‘Όταν η δύναμη των θρησκειών ξεθώριασε, κυρίως μετά το Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση (όσο αφορά βεβαίως τη Δύση, γιατί σε μεγάλο κομμάτι της υφηλίου ισχύει ακόμα το τρίπτυχο τρόμος-θρησκεία-εξουσία), οι πολιτικοί έπρεπε να ασκήσουν την εξουσία με αποκλειστικά πολιτικά και κοινωνικά μέσα. Γενικά η δυτική κοινωνία, κυρίως μεταπολεμικά, επέλεξε την «ήπια» μέθοδο επιβολής (τουλάχιστον ως προς το εσωτερικό, γιατί στην εξωτερική πολιτική τα πράγματα είναι αλλιώς) και δεν κατέφυγε στον ασφυκτικό έλεγχο των ολοκληρωτικών καθεστώτων που πόνταραν πολύ στον τρόμο των υπηκόων τους (δεν είναι τυχαίο που ο ολοκληρωτισμός- φασισμός, σταλινισμός και ναζισμός κυρίως- έγινε συνώνυμο του τρόμου σε τέτοιο βαθμό που η μία έννοια να φέρνει κατευθείαν στο μυαλό την άλλη). Πάραυτα σε περιόδους που το κεφάλαιο επιτίθεται στην εργατική τάξη και ο καπιταλισμός περνά σε μία ολοκληρωτική φάση (ολοκληρωτικός νεοφιλελευθερισμός ή ολοκληρωτικός καπιταλισμός), οι μέθοδοι των δυτικών κρατών αλλάζουν και ομοιάζουν (χωρίς να ταυτίζονται) με αυτές των φασιστικών καθεστώτων.
Όπως και να έχει, οι δυτικές «δημοκρατίες» έχουν επενδύσει πολλά στον ψυχολογικό παράγοντα και στην προπαγάνδα (ψυχολογικός πόλεμος). Σε περιόδους κρίσης αυτός ο ψυχολογικός πόλεμος γίνεται πιο έντονος και ασκείται κυρίως μέσω των ΜΜΕ και των πολιτικών δυνάμεων. Ένα παράδειγμα είναι η Ελλάδα. Η κυβέρνηση εφάρμοσε τεχνικές που προήγαν τον τρόμο σε μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού. Μαζί λοιπόν με τις βίαιες περικοπές μισθών, τις απολύσεις, τα χαράτσια κλπ εφάρμοσε κυριολεκτικά μία καταστροφολογική προπαγάνδα για την αναγκαιότητα αυτών των μέτρων. Ο πανικός που δημιουργήθηκε μαζί με τη βίαιη κλοπή της περιουσίας του λαού, είχαν σαν αποτέλεσμα να οδηγηθεί πολύς κόσμος στην αυτοκτονία, ενώ παρουσιάστηκε και ραγδαία άνοδος της εγκληματικότητας. Ταυτόχρονα επιχειρήθηκε αποπροσανατολισμός του κόσμου από τα προβλήματά του και προσπάθεια να στραφεί η οργή απέναντι στους μετανάστες. Τα ρατσιστικά κρούσματα εκτοξεύτηκαν στα ύψη, ενσταλάζοντας τον τρόμο στις καρδιές των αλλοδαπών. Βέβαια μόνο με τέτοια τρομώδη μέσα μπορούσαν να περάσουν τόσο απεχθή νεοφιλελεύθερα μέτρα. Η μέθοδος αυτή εφαρμόζεται και αλλού, όπου ο νεοφιλελευθερισμός επιβάλλει ολοκληρωτικές μορφές καπιταλισμού.
Ο φόβος της επανάστασης ταυτόχρονα οδηγεί το κράτος να επιβάλλει την αστυνομοκρατία. Βλέπουμε εδώ ότι ένα δυτικό νεοφιλελεύθερο κράτος μιμείται φασιστικές μεθόδους (ανάγκη για απόλυτο εσωτερικό έλεγχο) χωρίς όμως να ταυτίζεται με το φασισμό απόλυτα, αφού άλλα στοιχεία το διαχωρίζουν. Έτσι δεν έχουμε στρατοκρατορία , έχουμε φαινομενική ελευθερία του τύπου κλπ .
Οι δόσεις τρόμου που χρησιμοποίει το κάθε κράτος στη διαμόρφωση της πολιτικής του, καθορίζονται από τις εκάστοτε συνθήκες. Άλλωστε, όπως προείπαμε, κανένα καθεστώς δεν μπορεί να ποντάρει αποκλειστικά στον τρόμο. Ειδικά αν έχει σκοπό να μείνει και να μην ανατραπεί, πέφτοντας θύμα της ίδιας του της ακρότητας. Τα παραδείγματα δεν είναι και λίγα. Αναφέρω χαρακτηριστικά τη Γαλλική Επανάσταση αλλά και τη Ρωσική του 1917, όπου οι επαναστάτες ανταπέδωσαν τον τρόμο στην εξουσία. Βλέπε πχ . το κράτος τρόμου που επέβαλαν οι Ιακωβίνοι, όπου χιλιάδες αριστοκράτες εκτελέστηκαν και από «κυνηγοί» έγιναν τα θηράματα. Βέβαια λαμβάνοντας υπ΄όψη ότι και στους ολοκληρωτισμούς υπάρχουν διαβαθμίσεις, είναι πιθανό σε μελλοντικό χρόνο ο ολοκληρωτικός νεοφιλελευθερισμός να περάσει σε πιο ακραίους τρόπους δράσης, εάν αυτό είναι απαραίτητο για την επιβίωσή του, φθάνοντας στο επίπεδο των φασιστικών και των ναζιστικών καθεστώτων.
Τέλος, στον πόλεμο παράδειγμα τρόμου είναι τα τυφλά χτυπήματα ενάντια στους αμάχους. Σκοπός είναι να σπάσει το ηθικό του «εχθρικού» λαού. Επίσης τρόμος είναι και η ολοκληρωτική καταστροφή ενός εχθρού, ώστε να παραδειγματιστούν άλλοι εχθροί. Για παράδειγμα το 1944 ο Χίτλερ διέταξε τον ολοκληρωτικό αφανισμό της Βαρσοβίας και την εκτέλεση όλων των κατοίκων της μετά τη νίκη των ναζί στην εξέγερση της Βαρσοβίας. Τελικά δεν πέθαναν όλοι (πάντως διακόσιες χιλιάδες κάτοικοι υπολογίζεται ότι έχασαν τη ζωή τους), αλλά μπουλντόζες γκρέμισαν ολοσχερώς την πόλη ώστε να παραδειγματιστούν όσοι ήθελαν να εξεγερθούν στην, υπό ναζιστική κατοχή, Ευρώπη. Οι σύμμαχοι δεν πήγαν πίσω. Βομβάρδισαν μια πόλη Γερμανών αμάχων και προσφύγων, τη μαρτυρική Δρέσδη, χωρίς να υπάρχει στρατηγικός σκοπός. Οι νεκροί ήταν δεκάδες χιλιάδες. Πρόσφατα η υφήλιος είδε το video με το λυντσάρισμα του Καντάφι. Εύκολα κάποιος καταλαβαίνει το σκοπό που επιτελεί αυτό το φρικαλέο μήνυμα σε όλους τους αποδέκτες – παγκόσμιους πολίτες.
ΤΡΟΜΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ
Από τα αρχαία χρόνια η τέχνη περιέχει στοιχεία τρόμου. Κλασσικά παραδείγματα είναι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Ιστορίες τρόμου κυριαρχούν στις λαϊκές κουλτούρες διαχρονικά. Ακόμα και τα παραμύθια περιέχουν στοιχεία εκφοβισμού των παιδιών (δεν είναι τυχαίο ότι στις μέρες μας και όσο αφορά την τέχνη του φανταστικού υπάρχει σαν διακριτή υποκατηγορία το παραμύθι τρόμου).
Η λογοτεχνία του τρόμου εμφανίζεται ουσιαστικά με τους ρομαντικούς, τον Πόε και τη Σέλλευ. Θα γιγαντωθεί με τα χρόνια. Έργα αθάνατα που χαρακτηρίζουν μία εποχή . Στον κινηματογράφο τα πράγματα δεν είναι διαφορετικά. Τα θρίλερ και το σινεμά φρίκης θα υπάρξουν ξεχωριστά είδη κινηματογράφου και ορισμένες από τις ταινίες τρόμου θα σημειώσουν τεράστια εισπρακτική επιτυχία, αλλά και θα αποτελέσουν πολιτισμικά φαινόμενα (Δράκουλας, Φρανκενστάιν κλπ).
Πριν χρόνια είχα διαβάσει μία αρνητική άποψη για τον Χιτσκοκικό κινηματογράφο. Εκείνη η κριτική λοιπόν έθαβε τον Χίτσκοκ, κάτι που τότε μου έκανε εντύπωση και το βρήκα υπερβολικό. Ήξερα βέβαια ότι ο Χίτσκοκ ήταν ένας άχρωμος άνθρωπος, συντηρητικός, ο οποίος, πριν γίνει διάσημος, γύριζε στη διάρκεια του 2ου παγκοσμίου πολέμου προπαγανδιστικές ταινίες για τη Μεγάλη Βρετανία. Ο Dario Argento (μετρ των ταινιών splatter και του ιταλικού giallo) άλλωστε τον είχε αποκαλέσει συντηρητικό άνθρωπο.
Με τα χρόνια δε θα μπορούσα παρά να δώσω και κάποιο δίκιο σε εκείνη την αρνητική κριτική. Βασικό της επιχείρημα ήταν η υπόθεση ότι τα θρίλερ αποπροσανατολίζουν τον κόσμο από τα πραγματικά του προβλήματα και τον στρέφουν στο φόβο απέναντι στον συνάνθρωπό του. Και σίγουρα αυτό το επιχείρημα έχει βάση. Σημαντικά θέματα όπως είναι το ταξικό δε θίγονται καθόλου στα περισσότερα θρίλερ, αλλά αντίθετα εδραιώνεται ο φόβος για τον συνάνθρωπό μας ή για το υπερφυσικό. Έχετε ποτέ αναρωτηθεί γιατί στη Σοβιετική Ένωση που καλλιεργούνταν, έστω υποκριτικά, το κολεκτιβιστικό πνεύμα, αυτός ο κινηματογράφος δεν είχε προώθηση; Θα μπορούσε να έχει μέλλον μόνο σε κοινωνίες που ο επίσημος κανόνας είναι ο ένας να ανταγωνίζεται τον άλλο.
Εδώ που τα λέμε δεν είναι λίγα τα παραδείγματα που ο κινηματόγραφος έκανε άθελά (;) του συντηρητική πολιτική. Ο «Εξορκιστής» έστειλε πολλούς στην εκκλησία αφού τους έκανε να πιστέψουν στο διάβολο. Ο «Σχιζοφρενής δολοφόνος με το πριόνι» στιγμάτισε σαν διαβολικούς (κόντρα στις επιστημονικές απόψεις) τους ψυχοπαθείς και έκανε τους σχιζοφρενείς συνώνυμο των δολοφόνων στα μάτια της κοινής γνώμης.
Τόσα θριλεράκια της πλάκας άλλωστε που γυρίζονται, τι άλλο σκοπό μπορούν να έχουν από το να κάνουν τον μέσο άνθρωπο να κάτσει σπίτι του; Φοβισμένος και άβουλος καθώς το κακό παραμονεύει. Τα θρίλερ σε κάνουν να νιώθεις ανασφαλής και ότι ο συνάνθρωπός σου είναι πιθανώς εγκληματίας. Έτσι αυξάνεται η ανάγκη για αστυνόμευση.
Σε προηγούμενό μας άρθρο είχαμε θίξει το ζήτημα της χρησιμοποίησης της δυστοπίας από την εξουσία για πολιτικά οφέλη . Το ίδιο πιστεύω ότι γίνεται και στην περίπτωση του κινηματογράφου, αλλά και της λογοτεχνίας του τρόμου. Βέβαια υπάρχουν και οι εξαιρέσεις , όπου σκηνοθέτες και συγγραφείς ασχολήθηκαν μέσα από τον τρόμο με σοβαρά θέματα κριτικής και αμφισβήτησης της εξουσίας (όπως ο Ρομέρο με την κινηματογραφική του σειρά για Ζόμπι που αποτελεί μία κριτική στην καταναλωτική
κοινωνία). Ούτε βέβαια μπορούμε να αμφισβητήσουμε τα τρομερά υπαρξιακά ζητήματα που αναδεικνύονται μέσα από τη μυθολογία του τρόμου.
Η αγωνία του Λάβκραφτ για τον εξώκοσμο τρόμο είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα, όπως και τα splatter του Φούλτσι για τις μετα-αποκαλυπτικές αναζητήσεις τους. Αυτό όμως που οφείλουμε να επισημάνουμε είναι ότι ο τρόμος σαν τέχνη σίγουρα μπορεί να χρησιμεύσει ως μηχανισμός προπαγάνδας της εξουσίας.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Ο τρόμος και η εξουσία είναι έννοιες αλληλένδετες. Ίσως το ένα φαινόμενο χρειάζεται το άλλο για να επιβιώσει. Ίσως και ο πολιτισμός βασίζεται πάνω σε θεμέλια τρόμου. Απλά είναι καλύτερο για την εξουσία, αυτό το γεγονός να μη γίνεται πλήρως κατανοητό από τους υπηκόους.
(Δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στο περιοδικό ZERO GEOGRAPHIC, τεύχος 10, Φλεβάρης 2013)
Πάνος Ξηρουχάκης
Δρ Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου
