Καλοκαιρινός νυκτερινός ουρανός! | γράφει ο Ίππαρχος ο Νικαεύς
Αν βρεθούμε μακριά από τη φωτορύπανση της πόλης και ρίξουμε το βλέμμα μας ένα καλοκαιριάτικο βράδυ στον ουρανό, θα εντυπωσιαστούμε από το βαθύ μαύρο του στερεώματος, και από χιλιάδες φωτεινά σημαδάκια, που ακτινοβολούν και τρεμοσβήνουν πάνω στον ουράνιο θόλο. Τα περισσότερα από αυτά τα φωτεινά ουράνια σώματα είναι άστρα σαν τον Ήλιο μας και φαίνονται έτσι μικρά λόγω της τεράστιας απόστασης που μας χωρίζει από αυτά.
Λίγα μόνο ουράνια σώματα είναι πλανήτες, σαν τη Γη μας, και δορυφόροι των πλανητών, σαν τη Σελήνη. Οι πλανήτες είναι πάρα πολύ μικροί σε σχέση με τον Ήλιο, και δεν είναι άστρα, αλλά μικρά, ετερόφωτα ουράνια σώματα, που φαίνονται φωτεινά επειδή ανακλούν το φως του Ήλιου. Η ονομασία τους προήλθε από την αρχαία λέξη πλάνης (=περιπλανώμενος). Αυτό οφείλεται στο ότι οι πλανήτες φαίνονται να κινούνται, σε σχέση με τα χιλιάδες άστρα του ουρανού, που μοιάζουν ακίνητα. Η εικόνα του νυκτερινού ουρανού ολοκληρώνεται από τις φωτεινές τροχιές των κομητών και των διαττόντων, που διασχίζουν από καιρό σε καιρό τον ουρανό.
Όλα τα άστρα, και αυτά που μπορούμε να διακρίνουμε με γυμνό μάτι ή με τηλεσκόπιο, ούτε άπειρα είναι ούτε σκορπισμένα άτακτα. Ένας παρατηρητής από το βόρειο ημισφαίριο της Γης, βλέπει με γυμνό μάτι περίπου τρεις χιλιάδες αστέρια! Αντίστοιχα, από το νότιο ημισφαίριο μπορούμε να δούμε άλλα δύο χιλιάδες διαφορετικά άστρα! Έτσι, με γυμνό μάτι και από τα δύο ημισφαίρια μπορούμε να δούμε περίπου πέντε χιλιάδες διαφορετικά άστρα!!!
Τα άστρα πάνω στον ουρανό σχηματίζουν μεταξύ τους, αν τα ενώσουμε με νοητές γραμμές, διάφορα γεωμετρικά σχήματα, όπως τρίγωνα και τετράπλευρα, πολύγωνα, σταυρούς κλπ. Αυτά τα ευδιάκριτα συμπλέγματα των άστρων ονομάστηκαν αστερισμοί, και η ελληνική μυθολογία τα συνέδεσε με θεούς και ήρωες δίνοντάς τα …σχετικά ονόματα!
Παρατηρώντας προσεκτικά τα άστρα στον ουρανό, βλέπουμε ότι δεν παρουσιάζουν όλα την ίδια λαμπρότητα. Μερικά είναι πολύ λαμπρά, άλλα αμυδρότερα και άλλα μόλις διακρίνονται. Από την αρχαιότητα οι Έλληνες αστρονόμοι όπως ο Ίππαρχος και ο Κλαύδιος Πτολεμαίος ταξινόμησαν τα άστρα σε «φαινόμενα μεγέθη», ανάλογα με το φως που στέλνουν στη Γη. Έτσι, το φαινόμενο μέγεθος ενός άστρου δεν εκφράζει τις πραγματικές του διαστάσεις, ούτε τη μάζα του, ούτε τον όγκο του, αλλά μόνο τη λαμπρότητα που βλέπουμε, σε σχέση με εκείνη των άλλων άστρων.
Όλα τα άστρα που βλέπουμε με γυμνό μάτι ταξινομήθηκαν σε έξι μεγέθη. Στο πρώτο μέγεθος κατατάχτηκαν τα είκοσι λαμπρότερα άστρα, ενώ στο έκτο μέγεθος τα άστρα που μόλις φαίνονται με ένα πολύ καλό μάτι. Δηλαδή, όσο μικρότερος είναι ο αριθμός που αντιπροσωπεύει το φαινόμενο μέγεθος τόσο λαμπρότερο είναι το άστρο.
Πρώτος ο Γερμανός αστρονόμος Γιόχαν Χέρσελ (1830) απέδειξε μαθηματικά, ότι τα λαμπρά άστρα 1ου μεγέθους είναι εκατό φορές λαμπρότερα από τα μόλις ορατά 6ου μεγέθους. Με κιάλια και με τηλεσκόπια βλέπουμε πολύ πιο αμυδρά άστρα. Ο αριθμός όμως των άστρων που βλέπουμε εξαρτάται πια από τη διάμετρο του αντικειμενικού φακού ή του κατόπτρου του τηλεσκοπίου. Με κιάλια βλέπουμε άστρα μέχρι 10ου μεγέθους (10.000 περίπου!), ενώ με το μεγάλο κατοπτρικό τηλεσκόπιο του Πάλομαρ, με διάμετρο κατόπτρου 5 μέτρα, βλέπουμε άστρα μέχρι και 24ου μεγέθους! Με το τηλεσκόπιο αυτό έχουν φωτογραφηθεί γύρω στα τρία δισεκατομμύρια άστρα!!!
Έτσι, υπάρχουν άστρα πολύ λαμπρά, με μέγεθος +0,1 όπως ο Βέγας, το λαμπρότερο άστρο του αστερισμού της Λύρας, και η Αίγα, το λαμπρότερο άστρο του του Ηνίοχου. Ακόμα άστρα με μεγέθη +1,1, όπως ο Λαμπαδίας, το α του Ταύρου, και +1,2, όπως ο Πολυδεύκης, το β των Διδύμων… Υπάρχουν άστρα που είναι λαμπρότερα από το μηδενικό μέγεθος και γι’ αυτά χρησιμοποιούμε αρνητικούς αριθμούς. Ο Σείριος, π.χ., το α του Μεγάλου Κυνός, έχει μέγεθος -1,4 και είναι το λαμπρότερο άστρο του ουρανού, μετά φυσικά από τον Ήλιο.
Από τους πλανήτες, τη μεγαλύτερη λαμπρότητα έχει η Αφροδίτη, που ο λαός μας ονομάζει Αυγερινό ή Αποσπερίτη, με μέγεθος στο μέγιστο της -4,4. Η Σελήνη στη φάση της πανσελήνου έχει φαινόμενο μέγεθος -12,6 και ο Ήλιος, το κοντινότερο σε μας άστρο, έχει φαινόμενο μέγεθος -26,8.
Το καλοκαίρι, χωρίς φεγγάρι, ο Ντένεμπ (άλφα Κύκνου), ο Βέγας (άλφα Λύρας) και ο Αλτάιρ (άλφα Αετού), σχηματίζουν ένα τεράστιο «καλοκαιρινό τρίγωνο». Λόγω της περιφοράς της Γης γύρω από τον Ήλιο τα άστρα που βλέπουμε κάθε βράδυ στον ουρανό είναι διαφορετικά. Αλλά είναι τα άστρα του καλοκαιριού και άλλα του χειμώνα. Στον δυτικό ουρανό του καλοκαιριού, για παράδειγμα, βρίσκουμε τον Λέοντα έτοιμο να δύσει με το λαμπρό του άστρο τον Βασιλίσκο (άλφα Λέοντα), ενώ στον βόρειο ουρανό βλέπουμε τις δύο αρκούδες: τη Μεγάλη και την Μικρή Άρκτο.
Όλα τα άστρα στη διάρκεια του χρόνου φαίνονται να στριφογυρίζουν γύρω από τον Πολικό αστέρα, γιατί εκεί κοντά βρίσκεται ο Βόρειος Ουράνιος Πόλος. Στον αστερισμό του Κηφέα βρίσκεται το παλλόμενο άστρο Δέλτα Κηφέα. Είναι ο πρώτος Κηφίδης (είδος παλλόμενων άστρων) που ανακαλύφτηκε. Η κατηγορία των άστρων που ονομάζονται Κηφίδες, μας έχουν βοηθήσει να υπολογίσουμε τις αποστάσεις των άστρων και έτσι να μετρήσουμε τις διαστάσεις του σύμπαντος!
Η καμπύλη ουρά της Μεγάλης Άρκτου μας οδηγεί στον Αρκτούρο (άλφα Βοώτη), το λαμπρότερο άστρο στον αστερισμό του Βοώτη, ενώ αν συνεχίσουμε πάνω σε αυτήν την καμπύλη θα φτάσουμε στον Στάχυ (άλφα Παρθένου). Να σημειώσουμε ότι ο Αρκτούρος, ένας γίγαντας με διάμετρο 25 φορές μεγαλύτερη από αυτήν του Ηλίου, είναι το τέταρτο λαμπρότερο άστρο στον ουρανό, σε απόσταση 37 ετών φωτός από τη Γη. Στα ανατολικά του ουρανού βλέπουμε τα ίδια άστρα που έβλεπαν και οι αρχαίοι, στους ίδιους αστερισμούς που θα βλέπουν και οι μελλοντικοί μας απόγονοι. Όπως είναι για παράδειγμα τα άστρα του Κύκνου με το λαμπρό άστρο Ντένεμπ να σημαδεύει την ουρά του, ενώ τα πιο αμυδρά του άστρα σχηματίζουν τα απλωμένα του φτερά και τον μακρόστενο λαιμό του σε μια μορφή που μοιάζει με σταυρό και γι’ αυτό ονομάζεται σήμερα και Βόρειος Σταυρός.
Παραδίπλα, ο μικρότερος αστερισμός της Λύρας, ενώ στον αστερισμό του Αετού το λαμπρότερο άστρο Αλτάιρ περιστρέφεται τόσο γρήγορα, ώστε έχει σχήμα αυγού! Στο κέντρο ακριβώς βρίσκεται ο αστερισμός του Ηρακλή, και κάτω από τον Κύκνο ο αστερισμός του Δελφινιού. Στο κάτω μέρος βρίσκεται και ο Αιγόκερως, ενώ στην άλλη πλευρά της γαλαξιακής ζώνης βρίσκεται ο 13ος ζωδιακός αστερισμός, ο Οφιούχος, στα δεξιά ο αστερισμός του Φιδιού. Δίπλα στον Βέγα βρίσκεται το Μ-57, το γνωστό δακτυλιοειδές νεφέλωμα της Λύρας, ένα κέλυφος αερίων που εκτοξεύτηκε στις επιθανάτιες στιγμές ενός άστρου πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Εκατοντάδες παρόμοια πλανητικά νεφελώματα υπάρχουν διάσπαρτα σε ολόκληρο τον ουρανό, βοηθώντας μας να εντοπίσουμε τις περιοχές όπου πρόσφατα πέθαναν άστρα με το μέγεθος περίπου του Ήλιου μας. Τρισεκατομμύρια τόνοι από τη μάζα ενός τέτοιου άστρου εκσφενδονίζονται ολόγυρα, σχηματίζοντας ένα διαστελλόμενο κέλυφος αερίων που μετατρέπεται σε πλανητικό νεφέλωμα.
Στον αστερισμό του Κύκνου βρίσκονται τα λείψανα μίας άλλης αρχέγονης έκρηξης, το νεφέλωμα του Κύκνου το οποίο δύσκολα διακρίνεται. Εκεί κοντά βλέπουμε επίσης και το Μ-16, ένα αστρικό σμήνος στην καρδιά του νεφελώματος Αετός. Τα άστρα αυτά σχηματίστηκαν πριν από δύο εκατομμύρια χρόνια από το νέφος αερίων και σκόνης που ακόμη τα περιβάλλει. Στα νοτιοανατολικά, κοντά στον ορίζοντα, βλέπουμε τον Τοξότη, όπου βρίσκεται το κέντρο του Γαλαξία μας. Το πραγματικό κέντρο φυσικά είναι κρυμμένο από μια κοσμική ομίχλη αερίων και σκόνης που μας αποκαλύπτεται μερικώς μόνο από τα ραδιοτηλεσκόπια. Η απεικόνιση της ραδιοακτινοβολίας του υποδηλώνει ένα είδος νεφελώματος που προέρχεται από την ύπαρξη μίας μαύρης τρύπας, μίας διαστημικής δίνης όπου χιλιάδες άστρα χάνονται στα απύθμενα βάθη της βαρύτητας που δημιουργεί. Τίποτα δεν μπορεί να ξεφύγει από ένα τέτοιο αντικείμενο, ούτε κι αυτό ακόμη το φως. Γι’ αυτό και η ανακάλυψη μίας μαύρης τρυπάς μπορεί να γίνει μόνο από την επίδραση που έχει αυτή στη γύρω της περιοχή και σε κάποιο γειτονικό της άστρο.
Στο πλάι του Τοξότη φαίνεται και ο Σκορπιός. Η κεντρική αυτή περιοχή του Γαλαξία μας είναι ιδιαίτερα θεαματική με πρώτον και καλύτερο τον Αντάρη (άλφα Σκορπιού), όπου ένα τεράστιο νεφέλωμα αερίων και σκόνης έχει έκταση πέντε ετών φωτός και περιλαμβάνει δεκάδες χιλιάδες άστρα!
Σ’ αυτή μας όμως την περιήγηση στον έναστρο καλοκαιρινό ουρανό, παρακολουθήσαμε μια μικρή εισαγωγή, μιας γοητευτικής ιστορίας χωρίς τέλος…
Ίππαρχος ο Νικαεύς
.
