85 χρόνια από τον βομβαρδισμό της Γκουέρνικα και τη δημιουργία ενός αριστουργήματος της παγκόσμιας τέχνης
Ήταν 26 Απρίλη 1937. Ενώ μαινόταν στην Ισπανία ο Εμφύλιος Πόλεμος, η γερμανική πολεμική αεροπορία (Luftwaffe) ισοπεδώνει, ύστερα από ένα βομβαρδισμό τριών ωρών την Γκουέρνικα (Guernica), μια μικρή πόλη στη χώρα των Βάσκων, σκοτώνοντας 1650 ανυπεράσπιστους άμαχους.
Μετά την έναρξη του εμφυλίου πολέμου στην Ισπανία (Ιούλης 1936) και μπαίνοντας ο χειμώνας 1936 – 1937 οι εθνικιστές του Φράγκο συναντούν μεγάλες δυσκολίες. Αποτυχαίνουν να καταλάβουν τη Μαδρίτη (8/11/36 μέχρι το Φλεβάρη του 1937). Συντριπτική ήττα στη μάχη της Γκουανταλαχάρα (8 – 23/3/37). Αποτυχία τους στην εκστρατεία στο βορρά για να καταλάβουν το Μπιλμπάο (Μάρτη 1937), την πρωτεύουσα των Βάσκων. Στις αρχές της άνοιξης του 1937, ο Φράνκο προειδοποιούσε τους φίλους του ότι «αν δε μπουν στον πόλεμο οι Γερμανοί κι οι Ιταλοί πιο μαζικά και πιο δυναμικά, ο πόλεμος θα χανόταν».
Στα 30 χιλιόμετρα ανατολικά του Μπιλμπάο, βρισκόταν η Γκουέρνικα (ή Γκερνίκα στα ισπανικά), μία πόλη καίριας σημασίας για τους φασίστες εθνικιστές, δεδομένου ότι αντιπροσώπευε το σύμβολο της ενότητας των Βάσκων. Εκεί βρισκόταν το Το δέντρο της Γκερνίκα (Gernikako Arbol), μία βελανιδιά που συμβόλιζε τις παραδοσιακές ελευθερίες του λαού των Βάσκων και κάτω από αυτή οι τοπικοί άρχοντες και οι βασιλείς ορκίζονταν να σέβονται τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των κατοίκων και αργότερα ήταν το σημείο που συνήθιζε να συνεδριάζει η Βουλή. Αδιαμφισβήτητα, η πόλη ήταν η «πνευματική πρωτεύουσα» των Βάσκων και γι’ αυτό αποτέλεσε καταφύγιο για χιλιάδες δημοκρατικούς πρόσφυγες. Η αντίδραση που προέβαλαν οι Βάσκοι ήταν τόσο σθεναρή ώστε ο Φράνκο, θέλοντας να κάμψει το ηθικό τους, κάλεσε τη γερμανική πολεμική αεροπορία, επικεφαλής της οποίας ήταν ο εγκληματίας πολέμου Χέρμαν Γκέρινγκ (Hermann Wilhelm Göring).
Η εντολή δόθηκε στον Αντισμήναρχο της Γερμανικής Πολεμικής Αεροπορίας Βόλφραμ Φράιχερ φον Ριχτχόφεν (Wolfram Karl Ludwig Moritz Hermann Freiherr von Richthofen), ηγέτη των Γερμανών ναζιστών εθελοντών που είχαν δημιουργήσει τη λεγεώνα Κόνδωρ (Legion Condor). Στην επιχείρηση του Ριχτχόφεν πήραν μέρος 20 γερμανικά μαχητικά και άλλα 3 ιταλικά του εθελοντικού σώματος της Ιταλίας, με εντολή του ίδιου του Μουσολίνι που επιθυμούσε να βοηθήσει τον ομοϊδεάτη του Φράνκο.
Το σχέδιο είχε λάβει την ονομασία «Επιχείρηση Επίπληξη» (Operation Rϋgen) και ξεκίνησε το απόγευμα της 26ης Απρίλη 1937 στις 16:30 και ολοκληρώθηκε στις 19:00 το βράδυ με θύματα 1654 νεκρούς και 1000 περίπου τραυματίες, ενώ κατάστρεψαν εντελώς το 70% των κτηρίων της πόλης Να σημειώσουμε ότι το ιερό δέντρο των Βάσκων γλύτωσε από το βομβαρδισμό.
Η ναζιστική προπαγάνδα διέδιδε ότι υπεύθυνοι για την επίθεση ήταν οι μεταλλωρύχοι της Αστούριας. Οι φασίστες του Φράνκο κατηγορούσαν τους Δημοκρατικούς, αποδίδοντας τις καταστροφές στην τακτική της «καμμένης γης» που ακολουθούσαν. Ωστόσο, στην ομολογία του στη Δίκη της Νυρεμβέργης, ο Γκέρινγκ παραδέχτηκε, ότι οι πιλότοι στάλθηκαν με εντολή του Γ’ Ράιχ, «προκειμένου να αναχαιτίσουν την περαιτέρω επέκταση του κομμουνισμού», αλλά ταυτόχρονα η επιχείρηση ήταν απαραίτητη, «προκειμένου να δοκιμαστούν οι νέες τεχνολογίες των μαχητικών και βομβαρδιστικών αεροσκαφών».
Ο βομβαρδισμός της Γκουέρνικα θεωρείται ένα από τα πρώτα εγκλήματα που προστίθενται στην εκτενή λίστα των θηριωδιών που διαπράχθηκαν κατά τις δεκαετίες του 1930 και του 1940 από τους ναζί και τους φασίστες συνεργάτες τους. Ήταν μία επίθεση συνειδητής βαρβαρότητας που συντελέστηκε σε βάρος μιας ανοχύρωτης πόλης με θύματα χιλιάδες ανυποψίαστους και αθώους ανθρώπους.
Η βάρβαρη καταστροφή της Γκουέρνικα, ιερής πόλης των Βάσκων, προκάλεσε την αγανάκτηση των προοδευτικών ανθρώπων όλου του κόσμου. Δεν ήταν μόνο η επέμβαση της Γερμανίας στο πλευρό του Φράνκο κατά των Δημοκρατικών. Ήταν και ένα σήμα κινδύνου για την ανθρωπότητα από τη φονική ναζιστική πολεμική μηχανή, που απειλούσε πλέον ολόκληρη την Ευρώπη.
Ο βομβαρδισμός της Γκουέρνικα δεν ήταν η μόνη «συνδρομή» της ναζιστικής Γερμανίας στον Φράνκο. Ο ίδιος ο Χίτλερ υπολόγιζε ότι η «βοήθεια» έφτασε τα 400 εκατομμύρια μάρκα, ποσό αστρονομικό για τα δεδομένα εκείνης της εποχής. Δεν έγινε γνωστός ο αριθμός των Γερμανών που πολέμησαν από τις φασιστικές γραμμές, αλλά το γεγονός ότι από το φρανκικό δικτατορικό καθεστώς παρασημοφορήθηκαν 29.113 Γερμανοί αξιωματικοί και στρατιώτες δείχνει το μέγεθος της ανάμειξης. Η σαραντάχρονη δικτατορία του Φράνκο εμπόδισε την ιστορική έρευνα σχετικά με τη σφαγή της Γκουέρνικα.
Το δράμα της Γκουέρνικα, αποτύπωσε στο ομώνυμο έργο του ο μεγάλος καλλιτέχνης Πάμπλο Πικάσο (Pablo Ruiz y Picasso, 25/10/1881 – 8/4/1973), που εκείνη την περίοδο ετοίμαζε έναν πίνακα για το ισπανικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού, που του παρήγγειλε η Δημοκρατική Κυβέρνηση της Μαδρίτης. Ο ζωγράφος, μόλις πληροφορήθηκε για το βομβαρδισμό της βασκικής πόλης, αποφάσισε να δημιουργήσει τον πίνακα «Γκουέρνικα» (Guernica) – ένα έργο σε καμβά, διαστάσεων 3,54 x 7,82 μέτρων – εκφράζοντας με αυτόν τον τρόπο την αποδοκιμασία του για τη φρίκη του πολέμου. Οι κυρίαρχες μορφές του έργου είναι ένας ταύρος και ένα πληγωμένο άλογο με διαμελισμένα κορμιά και τέσσερις γυναίκες που ουρλιάζουν κρατώντας νεκρά μωρά. Αρχικά ο Πικάσο πειραματίστηκε με χρώμα, αλλά τελικά κατέληξε στο άσπρο-μαύρο και αποχρώσεις του γκρι, καθώς θεώρησε ότι έτσι δίνει μεγαλύτερη ένταση στο θέμα. «Κραυγές παιδιών, κραυγές γυναικών, κραυγές πουλιών», σημείωνε στο ημερολόγιό του ο μεγάλος Ισπανός ζωγράφος, λίγο πριν καταγράψει στον ομώνυμο πίνακά του την καταστροφή της Γκουέρνικα, κληροδοτώντας στην αιωνιότητα τη μεγαλύτερη αγριότητα του πολέμου. Αυτή η τραγωδία, ο θρήνος, αλλά και η απελπισία που προκάλεσε η απάνθρωπη αυτή πράξη του φασισμού καταδεικνύεται με παραστατικότητα μέσα από τις γκρίζες και ασπρόμαυρες αποχρώσεις του έργου του Πικάσο. Ο μεγάλος κομμουνιστής και πρωτοπόρος μεγάλος ζωγράφος, την κατάλληλη στιγμή που το απαιτούσε η ιστορία, βρέθηκε εκεί για να κάνει τον κατάλληλο πίνακα, την «Guernica». Η «Guernica», το συγκλονιστικό αντιπολεμικό μανιφέστο του Πάμπλο Πικάσο, το σύμβολο της απανθρωπιάς και της φρίκης όλων των πολέμων, αποτελεί σταθμό στην ιστορία της ζωγραφικής. Φιλοτεχνήθηκε στο Παρίσι, μεταξύ της 1ης Μάη και της 4ης του Ιούνη 1937. Με την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το έργο φυγαδεύτηκε στις ΗΠΑ.
Στη διάρκεια της κατοχής, ο Γερμανός πρέσβης στο Παρίσι, Όττο Άμπετζ (Otto Abetz), επισκέφθηκε τον Πικάσο στο εργαστήρι του και βλέποντας τη φωτογραφία της «Guernica» ρωτάει τον Πικάσο: «Εσείς το κάνατε αυτό;». Κι εκείνος του απαντά λακωνικά: «Όχι, εσείς!».
Το έργο «Guernica» είναι ο ορισμός του στρατευμένου έργου. Ο ίδιος ο Πικάσο θεωρούσε ότι «ο καλλιτέχνης είναι μια πολιτική ύπαρξη. Αντιμετωπίζει τα γεγονότα που μπορεί σπαρακτικά ή ευχάριστα και αντιδρά σε αυτά με όλο του το είναι. Τι νομίζετε ότι είναι ο ζωγράφος; Ένας ανόητος που έχει μόνο μάτια; Κανένας πίνακας δε δημιουργήθηκε για να διακοσμεί σπίτια. Είναι ένα εργαλείο πολέμου για επίθεση, αλλά και για άμυνα εναντίον του εχθρού».
Το 1968, ο Φράνκο ζήτησε θρασύτατα να εκτεθεί ο πίνακας στην Ισπανία, ωστόσο, ο Πικάσο αρνήθηκε και εξουσιοδότησε το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (ΜΟΜΑ), όπου βρισκόταν ο πίνακας, να επιστρέψει το έργο στην Ισπανία μόνο όταν έπεφτε η δικτατορία του Φράνκο. Το 1981 η Γκερνίκα επιστράφηκε στην Ισπανία και εκτέθηκε αρχικά στο Casón del Buen Retiro και κατόπιν στο Μουσείο ντελ Πράδο (Museo del Prado). Το 1992 ο πίνακας μεταφέρθηκε στη σημερινή του θέση στο Εθνικό Μουσείο Τέχνης της Μαδρίτης (Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía).
