Παγκόσμια μέρα τέχνης – Δύο κόσμοι, δύο τέχνες!
Ο κόσμος της τέχνης μας βοηθά να βρεθούμε στον κόσμο του ωραίου, στον κόσμο το γεμάτο με ήχους, χρώματα, γραμμές ανεπανάληπτης ομορφιάς, ωραιότατες μορφές και λέξεις, στον κόσμο της λαϊκής σοφίας και της λαϊκής επιδεξιότητας, στον κόσμο των ανθρώπινων ιδεών και αισθημάτων. Θα πλουτίσουμε τον πνευματικό μας κόσμο, θα αισθανθούμε πιο έντονα την ομορφιά της φύσης και των ανθρώπων της δημιουργίας, θα κατανοήσουμε τις τεράστιες δυνατότητες και διαστάσεις αυτού που δημιουργείται στο μονοπάτι της τέχνης και του πολιτισμού.
Αλλά πριν απ’ όλα ας γνωριστούμε μ’ αυτό καθαυτό το περιεχόμενο της λέξης «τέχνη».
Οι τραγωδίες του Αισχύλου (524 π.Κ.Χ. – 456 Π.Κ.Χ.) και τα δράματα του Νικολάι Αλεξίεβιτς Οστρόφσκι (Николай Алексеевич Островский, 29/9/1904 – 22/12/1936), η ποίηση του Ομήρου (8ος αι. Π.Κ.Χ.) και του Αλεξάντρ Σεργκέγεβιτς Πούσκιν (Александр Сергеевич Пушкин. 26/05/1799 – 29/01/1837), η μουσική του Λούντβιχ βαν Μπεττόβεν (Ludwig van Beethoven 12/1770 – 16/3/1827) και του Πιοτρ Ιλιτς Τσαϊκόφσκι (Пётр Ильич Чайковский 25/4/1840 – 25/10/1893), η γλυπτική του Μιχαήλ Άγγελου (Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni, 6/3/1475 – 18/2/1564) και η ζωγραφική του Ιλιά Γεφίμοβιτς Ρέπιν (Илья Ефимович Репин, 5/8/1844 – 29/9/1930), τα αρχιτεκτονικά σύνολα του Άλντο Ρόσσι (Aldo Rossi. 3/51931 – 4/9/ 1997) και οι θεατρικές παραστάσεις του Μπέρτολτ Μπρεχτ (Bertolt Brecht, 10/2/1898 – 14/08/1956) και του Ευγκένι Ιονέσκο (Eugen Ionescu, 26/11/1909 – 28/3/1994), όλες οι αναρίθμητες δημιουργίες της καλλιτεχνικής μεγαλοφυΐας του ανθρώπου συνενώνονται σ᾿ αυτό που λέμε «Τέχνη».
Τι είναι Τέχνη; Απάντηση σ᾿ αυτό το ερώτημα δίνει η ειδική επιστήμη, η αισθητική, που μελετάει το ωραίο στη ζωή και την τέχνη. Η ανθρώπινη συνείδηση, γεννήθηκε με την εργασία. Η εργασία γέννησε και την ικανότητα του ανθρώπου να δημιουργεί ωραιότατα έργα. Απαράβατος νόμος είναι η αδιάρρηκτη σύνδεση της τέχνης με τη ζωή. Μια και ακριβώς η ζωή του περιβάλλοντος είναι η πηγή της τέχνης.
Πότε και πώς εμφανίστηκε η τέχνη; Χιλιάδες χρόνια πριν δεν υπήρχαν πολλά απ’ ό,τι μας περιβάλλουν σήμερα. Στα άγρια δάση περιπλανιόνταν ομάδες πρωτόγονων ανθρώπων. Αυτοί ζούσαν µισοκτηνώδη ζωή, συγκέντρωναν κι έτρωγαν στην αρχή ρίζες και χόρτα και αργότερα έτρωγαν κρέας σκοτωμένων στο κυνήγι ζώων. Για όπλο και εργαλείο χρησιμοποιούνταν τότε η κοφτερή πέτρα. Με το πέρασμα του χρόνου η σκόπιμη εργασία αποκτούσε όλο μεγαλύτερη σημασία στη ζωή των ανθρώπων. Στην πορεία της εργασίας οι άνθρωποι ένιωσαν την ανάγκη για την ανταλλαγή σκέψεων. Εμφανίζεται έτσι ο έναρθρος λόγος. Η εργασία και ο λόγος ξεχώρισαν οριστικά τον άνθρωπο από τον κόσμο των ζώων και καθόρισαν τη δημιουργία της κοινωνίας. Με την πάροδο του χρόνου οι άνθρωποι έμαθαν να κατεργάζονται ειδικά τα απαραίτητα για τη ζωή αντικείμενα, να τους δίνουν ορισμένη μορφή, ανάλογα από τον προορισμό τους. Έτσι, ο άνθρωπος για πρώτη φορά ήρθε σ’ επαφή με την αίσθηση της μορφής του αντικειμένου, των διαστάσεων των μερών του και παραπέρα έμαθε να δημιουργεί τέτοια είδη, που μπορούσαν να ικανοποιήσουν το αισθητικό αίσθημα, που εμφανίστηκε σ’ αυτόν, δηλαδή το αίσθημα του ωραίου. Σε σχέση µε τις ανάγκες της πρακτικής δραστηριότητας, ο άνθρωπος άρχισε επίσης να αναπαράγει οπτικές και λεκτικές μορφές (μορφές με λέξεις) του κόσμου που τον περιέβαλλε. Το οξύ βλέμμα και η οπτική μνήμη του πρωτόγονου καλλιτέχνη τον βοήθησαν να δημιουργήσει απεικονίσεις ζώων στους τοίχους των σπηλαίων, εκφράζοντας σε οπτικές μορφές τη γνωριμία του με τον κόσμο που τον περιέβαλλε. Μ᾽ άλλα λόγια, ο άνθρωπος έμαθε να δημιουργεί αντικείμενα τέχνης.
Οι χοροί, όπως φαίνεται, έπαιζαν αρχικά καθορισμένο ρόλο στην εκπαίδευση της αναπτυσσόμενης γενιάς. Ο μελλοντικός πολεμιστής και κυνηγός, μιμούμενος τις κινήσεις των ενήλικων, ανέπτυσσε τη δύναμη και επιδεξιότητά του. Οι χοροί όχι σπάνια συνοδεύονταν με τραγούδια. Στην αρχή αυτά ήταν μόνο χωριστές κραυγές, που εξηγούσαν αυτό που γινόταν, αλλά προοδευτικά όλα αυτά γίνονταν πιο σύνθετα και τελειοποιούνταν.
Έτσι, με τη βοήθεια των εικόνων και των χορών, ο πρωτόγονος άνθρωπος όχι μόνο μεταβίβαζε στα μέλη του γένους τις συσσωρευμένες πληροφορίες, αλλά και προσπαθούσε να εξηγήσει το γεμάτο μυστήριο κόσμο που τον περιέβαλλε. Ο άνθρωπος, χωρίς να καταλαβαίνει, γιατί και πώς εμφανίζονται τα διάφορα φυσικά φαινόμενα, τα προσωποποιούσε σε εποπτικές μορφές μυστηριωδών όντων, τα οποία δήθεν κατέχουν υπερφυσική δύναμη. Σταδιακά διαμορφώνονταν οι μύθοι, τα πρώτα έργα προφορικής δημιουργίας. Κι έτσι, όπως τις δημιουργούσε η λαϊκή φαντασία, μεταδίδονταν από γενιά σε γενιά από άγνωστους αφηγητές. Έτσι, οι τέχνες εμφανίστηκαν και αναπτύχθηκαν σαν ιδιαίτερο είδος πρακτικής δραστηριότητας. Η ασχολία μ’ αυτήν την δραστηριότητα και οι καρποί της: τα έργα τέχνης έδιναν στον άνθρωπο τη δυνατότητα να απολαμβάνει το ωραίο, να ευχαριστείται. Οι αναπτυσσόμενες αισθητικές απαιτήσεις των ανθρώπων καλούσαν στη ζωή ολοένα νέα και νέα έργα τέχνης.
Τέχνη και επιστήμη
Ποιά λοιπόν είναι τα ιδιαίτερα έργα τέχνης και σε τι διαφέρει η τέχνη από την επιστήμη; Η επιστήμη αντανακλά τη ζωή σε αντικειμενικές επιστημονικές θεωρίες, υποθέσεις, στατιστικούς πίνακες κλπ., ενώ η τέχνη σε ζωντανές εικόνες, σε καλλιτεχνικές μορφές. Η αντανάκλαση της ζωής σε καλλιτεχνικές μορφές, δηλαδή η αισθητική αντανάκλαση της πραγματικότητας, είναι ιδιομορφία που υπάρχει σ᾿ όλα τα είδη τέχνης: λογοτεχνία, ζωγραφική, χαρακτική, γλυπτική, αρχιτεκτονική, κινηματόγραφος, θέατρο, μουσική, διακοσμητική τέχνη κλπ.
Σε μερικά είδη τέχνης, παράδειγμα στις εικαστικές τέχνες, τον κινηματογράφο, το θέατρο, η μορφή του έργου δημιουργείται με την άμεση απεικόνιση των φαινομένων της ζωής και σε πρώτη σειρά του ανθρώπου. Σ’ άλλα είδη τέχνης δεν βρίσκουμε εποπτική μορφή: αυτή εμφανίζεται στη φαντασία μας με το διάβασμα ή με το άκουσμα του έργου. Εδώ ο λόγος αποδεικνύεται μέσο σκιαγράφησης εικόνων της ανθρώπινης ζωής και των ανθρώπινων χαρακτήρων. Ωστόσο υπάρχουν τέτοια είδη τέχνης (παράδειγμα η μουσική), τα οποία προκαλούν στη συνείδησή μας όχι εποπτικές αντιλήψεις, αλλά καθορισμένα αισθήματα, σκέψεις, συλλογισμούς, διαθέσεις, βιώματα, που υπαγορεύουν στη φαντασία μας αυτές ή εκείνες τις μορφές.
Η επιστημονική φιλολογία επίσης, προκαλεί στη συνείδησή μας μορφές της πραγματικότητας. Αλλά τις μορφές, που δημιουργήθηκαν με τη λεπτομερειακή περιγραφή των πόλεων και των τοποθεσιών, της χλωρίδας και πανίδας της γης, κανένας δεν σκέφτεται να τις ονομάσει καλλιτεχνικές. Δεν μπορείτε να ονομάσετε καλλιτεχνικά και τα ανατομικά, τα τεχνικά σχέδια και τις επιστημονικές εκδόσεις.
Οι μορφές της τέχνης δεν είναι νοητές χωρίς τη συμμετοχή της δημιουργικής φαντασίας. Εννοείται, χωρίς αυτό δεν είναι δυνατή και η επιστημονική δραστηριότητα. Αλλά οι μορφές τέχνης γεννιούνται με την απλή αναπαραγωγή, αυτού που ο καλλιτέχνης βλέπει στη ζωή. Αυτή η οπτασία, το όραμα της ζωής, όπως διαχέεται μέσα στη συνείδησή του, είναι αποτέλεσμα δημιουργίας. Η τεράστια δύναμη της φαντασίας βοήθησε τους μεγαλοφυείς τεχνίτες του λόγου να επεξεργαστούν τις εντυπώσεις της ζωής τους και να δημιουργήσουν τις καλλιτεχνικές μορφές του Ευγένιου Ονέγκιν (Евгений Онегин), της Σκάρλετ (Scarlett), του Πετσόριν (Григорий Александрович Печорин), του Μπαζάροφ (Евгений Базаров), του Άμλετ (Hamlet), του Γιάννη Αγιάννη (Jean Valjean), του Φάουστ (Johann Georg Faust), του Οθέλλου (Othello) κλπ.
Το ωραίο και η αλήθεια είναι αδιαχώριστα
Ο καλλιτέχνης μοιάζει με θαυματοποιό: στα χέρια του ο συνηθισμένος γρανίτης αποδεικνύεται μέσο μετάδοσης ανθρώπινων βιωμάτων, ενώ τα χρώματα ξαφνικά ζωντανεύουν στο κανναβάτσο πότε την αυγή, πότε τη βραδινή δροσιά. Ο χορευτής και η χορεύτρια ξέρουν να εκφράζουν με τη γλώσσα του χορού τις λεπτότατες ψυχικές κινήσεις. Κάτω από την πένα του συγγραφέα η συνηθισμένη λέξη γίνεται ποιητική και εκφραστική.
Αλλά μόνο ένα ταλέντο και μια τεχνική επιδεξιότητα δεν είναι αρκετά για να γίνει κανείς πραγματικός καλλιτέχνης, να δημιουργεί μορφές, που να μας «αναγκάζει» να αγαπάμε και να μισούμε, να σκεφτόμαστε για την έννοια της ζωής, για το παρελθόν και το μέλλον. Πραγματικός καλλιτέχνης είναι εκείνος που ξέρει να διηγείται στα έργα του την αλήθεια της ζωής, την έννοια της.
Η Τέχνη είναι δρόμος για τη γνώση
Τα πραγματικά έργα τέχνης συγκλονίζουν την ψυχή μας, προκαλούν δάκρυα, θαυμασμό, οργή, αφήνουν βαθιά ίχνη στη συνείδηση. Εξαφανίζεται η χαρά της άμεσης εντύπωσης, αλλά το έργο δεν ξεχνιέται! Χάρη σ᾿ αυτό μαθαίνουμε για κείνες τις πλευρές της ζωής οι οποίες μπορεί, ως αυτή τη στιγμή, να μας ήταν άγνωστες, πολλά παρατηρήσαμε από άλλη άποψη, μ᾿ άλλα μάτια. Η τέχνη ανοίγει το δρόμο για τις γνώσεις. Είναι μέσο μελέτης της ζωής. Οι δημιουργίες του Ομήρου, του Σοφοκλή (496 Π.Κ.Χ.- 406 Π.Κ.Χ.), του Δάντη Αλιγκέρι (Dante Alighieri, 22/5/1265 – 14/9/1321), του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (William Shakespeare, 4/1564 – 3/5/1616), του Πούσκιν, του Λέοντα Τολστόι (Лев Николаевич Толстой, 28/8/1828 – 7/11/1910), του Ρέμπραντ Χάρμενσοον φαν Ράιν (Rembrandt Harmenszoon van Rijn, 15/7/1606 – 4/10/1669), του Βασίλι Ιβάνοβιτς Σιούρικοφ (Василий Иванович Суриков (12/1/1848 – 6/3/1916), του Λούντβιχ βαν Μπεττόβεν (Ludwig van Beethoven, 16/12/1770 – 26/03/1827), του Πιοτρ Ιλιτς Τσαϊκόφσκι, του Βίκτωρα Ουγκώ (Victor Marie Vicomte Hugo, 26/2/1802 – 22/05/1885), του Νίκου Καζαντζάκη (18/2/1883 – 26/10/1957), του Τσάρλι Τσάπλιν (Charles Spencer “Charlie” Chaplin, 16/4/1889 – 25/12/1977), του Φρεντ Ασταίρ (Fred Astaire, 10/5/1899 – 22/6/1987), της Άννας Πάβλοβα (Анна Павловна – Матвеевна – Павлова, 12/2/1881 – 23/1/1931) και άλλων μεγάλων δημιουργών μας βοηθούν να γνωρίσουμε την ιστορία σ᾿ όλη της την πολυχρωμία και την ανεπαναληπτικότητά της, να κατανοήσουμε καλύτερα ποιες σκέψεις κίνησαν τις πράξεις των ανθρώπων, τι επιθυμούσαν, γιατί προσπαθούσαν. Δεν είναι τυχαίο, ότι ο Μπελίνσκι (Владимир Алексеевич Белинский, 26/3/1941) ονόμασε τον «Ευγένι Ονέγκιν» του Πούσκιν εγκυκλοπαίδεια της ρωσικής ζωής, ενώ ο Μαρξ (Karl Heinrich Marx, 5/5/1818 – 14/3/1883) έλεγε ότι τα μυθιστορήματα του Μπαλζάκ (Honoré de Balzac, 20/5/1799 – 18/8/1850) τον γνώρισαν με την ιστορία της Γαλλίας, όχι σε μικρότερο βαθμό, απ’ ό,τι οι επιστημονικές μελέτες.
Η τέχνη αναμορφώνει τη ζωή
Η τέχνη είναι ισχυρό μέσο όχι μόνο γνώσης αλλά και αναμόρφωσης της ζωής. Το ότι η συνείδηση του ανθρώπου όχι μόνον αντανακλά τον αντικείμενο κόσμο, αλλά και τον αναδημιουργεί, ταιριάζει απόλυτα και στην τέχνη. Ο καλλιτέχνης δεν αναπαράγει στις δημιουργίες του μόνο τη δράση που τον περιβάλλει. Το έργο τέχνης περιέχει και εκτίμηση των διαφόρων πλευρών της ζωής. Και μια που αυτό έχει έτσι, τότε οι δημιουργοί των έργων τέχνης επιβεβαιώνουν εκείνα τα ιδανικά, που εκφράζουν τις προσδοκίες ορισμένων κοινωνικών δυνάμεων. Η ζωή δεν σταματά στο ίδιο σημείο. Σταθερά, αδιάκοπα αναπτύσσεται, συντελείται ο θάνατος του παλαιού και αναπόφευκτα επιβραβεύεται η επικύρωση του νέου. Η μεγάλη δύναμη της τέχνης βρίσκεται στο γεγονός ότι ο καλλιτέχνης, όταν αναπαράγει την πραγματικότητα, παρουσιάζει την τάση, την κατεύθυνση της ανάπτυξής της. Και τα πραγματικά μεγάλα δημιουργήματα τέχνης, σε όποια εποχή και αν δημιουργήθηκαν, σταθερά υπηρετούν την κίνηση της κοινωνίας προς τα μπρος.
Αλλά και μ᾿ αυτό δεν εξαντλείται ο μεγάλος ρόλος της τέχνης.
Η τέχνη είναι ο παιδαγωγός ιδανικών
Η τέχνη βοηθά τους ανθρώπους να εκτιμούν την ομορφιά της ζωής, τις σχέσεις μεταξύ τους και προς την κοινωνία. Αυτή μας βοηθά να κατανοήσουμε και
να εκτιμήσουμε την ομορφιά της ευγένειας, της αυτοθυσίας στο όνομα της ευτυχίας των άλλων ανθρώπων, το θρίαμβο της δικαιοσύνης και, αντίθετα, να μισήσουνε την ασχήμια της παλιανθρωπιάς, της προδοσίας και της υπουλότητας. Κατά συνέπειαν η τέχνη βοηθά στη διαμόρφωση των ηθικών ιδανικών.
Μας βοηθά να κατανοήσουμε ότι είναι ωραιότατες όχι μόνο οι κορυφές που φωτίζονται από το φως της αυγής, τα σονέτα του Σαίξπηρ ή η µουσική του Μότσαρτ (Wolfgang Amadeus Mozart, 27/1/1756 – 5/12/1791), αλλά και το αθάνατο κατόρθωμα των πέντε 19 χρονων κοριτσιών που θα δώσουν τη ζωή τους για την πατρίδα τους στο «Γαλήνια είναι εδώ η χαραυγή» του Μπορίς Βασίλιεβ (Борис Львович Васильев, 21/3/1924 – 11/3/2013). Τα μεγάλα δημιουργήματα της τέχνης που εκτιμούν και επιβεβαιώνουν το ωραιότατο στις ανθρώπινες σκέψεις και πράξεις, υπηρετούν τη διαμόρφωση της ίδιας της ανθρώπινης προσωπικότητας.
Η γνώση της ζωής με τα μέσα της τέχνης δημιουργεί στον άνθρωπο μια ορισμένη προς αυτή σχέση. Ο πραγματικός καλλιτέχνης, τα δημιουργήματα του οποίου είναι κοντά και αγαπητά στην καρδιά του λαού, δεν μπορεί να είναι απλός «δημιουργός» μορφών. Μέσα από τις καλλιτεχνικές μορφές εκφράζει τη σχέση του προς τον κόσμο και τον κρίνει από τη θέση του δικού του ιδανικού, δηλαδή τις αντιλήψεις του για την τελειότητα της ζωής.
Δυο κόσμοι – δυο τέχνες. Η τέχνη είναι φαινόμενο κοινωνικό, ενώ ο καλλιτέχνης – είτε το συνειδητοποιεί, είτε όχι – είναι εκπρόσωπος ορισμένων κοινωνικών δυνάμεων ή τάξεων, εκφραστής της ιδεολογίας τους. Αυτός δεν μπορεί να είναι αδιάφορος παρατηρητής της ζωής της κοινωνίας, της πάλης των τάξεων, των κομμάτων. Και τώρα και πριν, οι καλλιτέχνες εξέφρασαν στα έργα τους ιδέες, σκέψεις, συμπάθειες ορισμένων κοινωνικών στρωμάτων. Ξέρουμε ότι το να ζει κανείς στην κοινωνία και να είναι ελεύθερος από την κοινωνία δεν είναι δυνατόν. Στην κοινωνία υπάρχουν αντιμέτωπες μεταξύ τους δυνάμεις, αντιδραστικές και προοδευτικές. Δεν μπορεί να υπάρξει ενιαίος πολιτισμός που στον ίδιο βαθμό να υπηρετεί όλους, χωρίς εξαίρεση, τους ανθρώπους. Υπάρχει πολιτισμός που εκφράζει τα συμφέροντα των αντιδραστικών δυνάμεων της κοινωνίας και υπάρχει και πολιτισμός που υπηρετεί τις δυνάμεις της προόδου της κοινωνίας.
Στην ανταγωνιστική και ταξική κοινωνία μας ανάμεσα στην τέχνη και το λαό βρίσκονται οι εκμεταλλεύτριες τάξεις που καταδικάζουν το λαό στο σκοτάδι και την αγραμματοσύνη, χρησιμοποιούν την τέχνη για ιδιοτελείς σκοπούς. Ενθαρρύνουν με κάθε τρόπο την τέχνη που διαφθείρει τη συνείδηση των ανθρώπων. Αλλά μόλις η τέχνη απομακρυνθεί από την αλήθεια της ζωής, έρχεται σε αντίθεση µε την ανάπτυξή της, αυτή όλο και σε μεγαλύτερο βαθμό χάνει το δικαίωμα να ονομάζεται τέχνη. Γι΄ αυτό μαρτυρούν παραστατικά οι διάφορες φορμαλιστικές τάσεις σ᾿ όλα τα είδη τέχνης, που ορθώνονται σε προάσπιση των αντιδραστικών δυνάμεων της χρηματο-εμπορευματικής κοινωνίας του κέρδους και της εκμετάλλευσης. Τα αντιρεαλιστικά έργα τέχνης, που ενθαρρύνονται από την κυρίαρχη ολιγαρχία του κέρδους, προσπαθούν να εμφυσήσουν την ιδέα και τη σκέψη ότι ο άνθρωπος είναι μηδαμινός και αδύνατος, ότι δεν μπορεί να κατανοηθεί ο κόσμος που υπάρχει και να αλλαχθεί. Αλλά παράλληλα σ᾿ αυτήν τη μισητή για τον άνθρωπο τέχνη στον καπιταλιστικό κόσμο αναπτύσσεται η δημοκρατική τέχνη που επικυρώνει τα ιδανικά του λαού, αντανακλά την αγανάκτηση των καταπιεζόµενων, τις απόψεις τους για τον κόσμο, τον αγώνα τους για την επικράτηση της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Η τέχνη των καταπιεζόµενων, των πανανθρώπινων ιδανικών της κοινωνικής δικαιοσύνης, πρέπει ν᾿ ανήκει στο λαό, πρέπει να εισχωρεί στην ίδια την καρδιά των πλατιών εργαζόμενων μαζών. Γίνεται πιο λαμπρή, πιο δυνατή και εισχωρεί πιο βαθιά στη ζωή της κοινωνίας. Είναι ασυνήθιστα πλούσια σε δημιουργικές ιδιαιτερότητες. Η στρατευμένη τέχνη της κοινωνικής απελευθέρωσης είναι η αληθινή, η ιστορικά συγκεκριμένη απεικόνιση της πραγματικότητας στην επαναστατική της ανάπτυξη. Είναι ισχυρό όπλο ιδεολογικής, πολιτικής, εργατικής και ηθικής διαπαιδαγώγησης των εργαζομένων. Οι προοδευτικοί καλλιτέχνες βρίσκονται στο ίδιο το κέντρο των γεγονότων, έγκαιρα εντοπίζουν τα νέα φαινόμενα και τις νέες διαδικασίες, εκτιμούν και επεξηγούν στο λαό την έννοιά τους από μαχητικές, επαναστατικές θέσεις.
Να συμπεριληφθεί σ’ ένα άρθρο όλη η ιστορία της τέχνης δεν είναι δυνατόν. Για το ρόλο της τέχνης στις κοινές ιστορικές διαδικασίες, για την επίδρασή της στη ζωή των ανθρώπων, για τη διαπαιδαγωγική και αναμορφωτική σηµασία της, για τις ιδιομορφίες της ανάπτυξης της τέχνης στις διάφορες ιστορικές εποχές θα χρειαστούν, πιθανόν, κι άλλα κείμενα…
14/4/2022
