Παγκόσμια Ημέρα Τέχνης – Το γλωσσικό ιδίωμα στην ποίηση και την πεζογραφία, της Άννας Τακάκη-Μαρκάκη
Η τέχνη του λόγου, από αρχαιοτάτων χρόνων υπήρξε μέσο έκφρασης και επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Από τότε άκουγαν και αποστήθιζαν ολόκληρα κείμενα και ποιήματα, λάμβαναν μέρος σε θεατρικές παραστάσεις, κηρύγματα και συμπόσια. Η λογοτεχνία, ως μια τέχνη που εξελίσσεται, όπως άλλωστε όλες οι τέχνες, πάτησε πάνω σ’ αχνάρια παλιά με νέα δομικά υλικά. Στα πεζά ή στα ποιητικά του κείμενα ο λογοτέχνης χρησιμοποιεί τη γλώσσα ως εκφραστικό εργαλείο για να επικοινωνήσει, να ψυχαγωγήσει ή να γνωστοποιήσει τις ιδέες του, αφήνοντας πάντα το δικό του μήνυμα.
Η βάση της λογοτεχνίας λοιπόν είναι η γλώσσα, όπως το πινέλο για τη ζωγραφική, όπως η κίνηση για τον χορευτή, όπως ο πηλός για τον αγγειοπλάστη. Είναι η γλώσσα και ο χειρισμός της, είναι το ύφος και ο πηγαίος τρόπος έκφρασης των συναισθημάτων του λογοτέχνη. Είναι ακόμη τα βιώματά του και είναι το ταλέντο του να σκιαγραφεί ή να ζωντανεύει χαρακτήρες μέσα σε μια κοινωνία, να αναπαριστά ένα τοπίο ή μια εποχή, αφήνοντας, εκτός των άλλων, πολλά πολιτισμικά, γλωσσικά και άλλα στοιχεία στα έργα του.
Ο λογοτέχνης εκφράζει τα βιώματά του στη γλώσσα που έχει γαλουχηθεί, με επηρεασμούς από τον τόπο του και τον τρόπο ζωής της μικρής ή μεγάλης κοινωνίας που ζει. Με τον τρόπο αυτό φαίνεται η γνησιότητα, το ήθος και η πηγαία έκφραση των συναισθημάτων του. Μπορεί κάλλιστα να θεωρηθεί ο «φωτογράφος» ενός τόπου ή μιας εποχής στην οποία αναφέρεται.
Πολλά λογοτεχνικά έργα έχουν αφήσει το αποτύπωμα της εποχής τους και δίδουν το στίγμα του τόπου τους μέσα από τη γλώσσα. Αρκετά έχουν γραφεί στην τοπική διάλεκτο ή χρησιμοποιούν λέξεις ή φράσεις του ιδιωματικού λόγου. Λέξεις ή φράσεις που ίσως θα ήταν ξεχασμένες, ζωντανεύουν μέσα από ποιητικά κείμενα και δεν είναι τυχαίο να λέγονται αριστουργήματα της λογοτεχνίας μας, όπως ο «Ερωτόκριτος» του Βιτσέντζου Κορνάρου, ή η «Ερωφίλη» του Χορτάτζη. Κι ακόμη τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη διατηρούν τη ζωντάνια και τη γλαφυρότητα τους, χάρη στους ιδιωματισμούς που χρησιμοποιεί. «Ο Πατούχας» του Κονδυλάκη, «Τα απομνημονεύματα του στρατηγού Μακρυγιάννη», η «Κριτσοτοπούλα» του Διαλυνομιχάλη, ο «Κρητικός πόλεμος» του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή, και τόσα άλλα έργα, πεζά και ποιητικά, γνωστών και άγνωστων συγγραφέων, έχουν γραφεί στην ντοπιολαλιά και συνεχίζουν να γράφονται. Και πρώτα απ’ όλα η κρητική μαντινάδα, το δημοτικό τραγούδι της Κρήτης, ζυμώνεται και πλάθεται με κρητικές λέξεις του τοπικού ιδιώματος, αλλιώς δε θα είχε την αίγλη και τη διάσταση αυτού του βαθύτερου σε νοήματα, εικόνες και συναίσθημα, δίστιχου ποιήματος. Θα ήταν απλά ένα δίστιχο σε δεκαπεντασύλλαβο. Καθώς το επισημαίνει ο Στειακός τροβαδούρος της παράδοσης, Κωστής Φραγκούλης:
«Η μαντινάδα η καλή δε γίνεται όπως λάχει,
χώμα και πέτρα και νερό τση Κρήτης πρέπει να ’χει».
Πολλοί θα ισχυριστούν ότι ο ιδιωματικός λόγος δεν είναι ποιητικός, είναι πρωτόγονος, ακατέργαστος, απελέκητος, δείγμα αμορφωσιάς και χοντροκοπιάς. Όμως, βλέπουμε με πόση μαστοριά ο μέγας Καζαντζάκης χρησιμοποιεί τον κρητικό ιδιωματικό λόγο στα έργα του, και η «Οδύσσειά» του αντλεί πρωτόγονες λέξεις, όχι μόνο για τη διαφορετικότητα, τον ήχο ή την αρχέγονη δύναμή τους. Ο Καζαντζάκης με το έργο του βάλθηκε να αποκαθηλώσει αυτή την αντίληψη, προσφέροντάς μας δείγματα απαράμιλλης ομορφιάς της λαϊκής μας γλώσσας.
Ο Κρητικός συγγραφέας συγκινείται ιδιαίτερα από τις «παρθένες λέξεις» και αναζητούσε συνεχώς την καταλληλότερη εκφραστικά λέξη, την πιο δυσεύρετη, για να αποδώσει με ακρίβεια και σαφήνεια την συγγραφική ή την ποιητική του ιδέα.
Αυτές ακριβώς οι λέξεις οι δυσεύρετες, οι σπάνιες, οι εύηχες, οι πηγαίες λέξεις του λαού είναι οι πινελιές που ζωγραφίζουν ένα πεζό ή ποιητικό κείμενο και το κάνουν ξεχωριστό και ιδιαίτερο.
Όπως όλα σήμερα υπόκεινται στην διαδικασία της αλλοτρίωσης και της υιοθέτησης ξένων προτύπων, έτσι και η παράδοσή μας έχει υποστεί φθορά, της οποίας κομμάτι αναπόσπαστο είναι η γλώσσα και η οποία συνεχώς φθείρεται και αλλοτριώνεται. Όμως, μέσα από κείμενα λογοτεχνικά και μέσα από την παραδοσιακή ποίηση, τα διαμάντια του ιδιωματικού μας λόγου θα μένουν εδώ να φυλάσσουν καινούριες «Θερμοπύλες».
.
Άννα Τακάκη – Μαρκάκη
