Περιδιαβαίνοντας την Κρήτη. Ρέθυμνο, η αρχαία Ρίθυμνα

Το Ρέθυμνο, πρωτεύουσα του νομού και της επαρχίας Ρεθύμνου και έδρα της Μητρόπολης Ρεθύμνης και Αυλοποτάµου, έχει, όπως και οι άλλες πόλεις της Κρήτης, μακρόχρονη κι ένδοξη ιστορία από τα Μινωικά χρόνια μέχρι τις μέρες μας. Στα Μινωικά χρόνια υπήρχε εδώ οικισμός, του οποίου δεν είναι γνωστό το όνομα, που εντοπίζεται στην ανατολική πλευρά του λόφου του Παλαιοκάστρου (Φορτέτσας). Ευρήματα που τεκμηριώνουν την ύπαρξη μινωικού οικισμού είναι οι λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι και πήλινα αγγεία της Μετανακτορικής περιόδου, που βρέθηκαν στις συνοικίες Μασταμπάς και Βομβοπλήκτων και κοντά στο μητροπολιτικό ναό. Το όνομα Ρέθυμνο είναι η νεοελληνική εκφορά του αρχαίου ονόματος Ρίθυµνα, για το οποίο υπάρχουν οι ετυμολογίες: ρέῶ + ύδωρ, ή Ρέα + τύμβος + κατάληξη -μνα. Η πόλη Ρίθυµνα των ιστορικών χρόνων ήταν αυτόνομη και τον 4^ο και 3^ο αι. π.Χ. έκοβε χρυσά και αργυρά νομίσματα, που εικονίζανε την κεφαλή του Απόλλωνα ή της Αθηνάς και τρίαινα ή δελφίνια.

Από επιγραφές αντλούνται πληροφορίες για πρόσωπα που σχετίζονται με την πόλη: Αγέτιµος, Επίθετος, Κλεωναίος, Σωτάδας και άλλοι. Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν την πόλη παραθαλάσσια ανάµεσα στις πόλεις Αμφίμαλα και Πάνορμο. Ο ιστορικός Κλαύδιος Αιλιανός την αναφέρει ως κώμη με ιερό της Ροκκαίας Αρτέμιδος στο λόφο πάνω από την πόλη. Στα Ρωμαϊκά χρόνια η πόλη φαίνεται ότι είχε υποβιβαστεί σε πολίχνη και βρισκόταν στην περιοχή μεταξύ παλιού λιμανιού και Παλαιοκάστρου. Ερείπια ενός κτιρίου της Ρωμαϊκής περιόδου ανακαλύφθηκαν στην πλατεία Κιουλούμπαση, ενώ στα θεμέλια του τελωνείου στο βενετσιάνικο λιμάνι βρέθηκαν ψηφιδωτά της ίδιας περιόδου.

Στη θέση της αρχαίας πολίχνης υπήρξε κατοίκηση στα χρόνια της Αραβοκρατίας, τον 9^ο και 10^ο αι. μ.Χ. Για τη μέση Βυζαντινή περίοδο οι πληροφορίες είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Πιθανό να υπήρχε μια μικρή οχυρωμένη πόλη, το Παλαιόκαστρο, που πρέπει να έστεκε ακόμη στα χρόνια της βενετικής κατάκτησης.

Στην περίοδο της Ενετοκρατίας το Ρέθυμνο έγινε πρωτεύουσα του ενός από τα τέσσερα διαμερίσματα της Κρήτης και έδρα του ενός από τους πολιτικούς διοικητές. Η στρατιωτική και πολιτική σημασία του ήταν περιορισμένη, στους πρώτους τρεις αιώνες (13^ο µέχρι 15^ο) και φαίνεται ότι η έκταση της ήταν μέσα στο Καστέλ Βέκιο. Στο τέλος του 15^ουαι. δημιουργήθηκαν τα προάστια, οι βούργοι, που ήταν ανοχύρωτοι. Το 1538 εξαιτίας των επιδρομών του Μπαρμπαρόσσα σχεδιάστηκε η οχύρωση και της κάτω πόλης από τον Σανμικέλι. Η οχύρωση, αν και εκτελέστηκε, αποδείχτηκε ανεπιτυχής. Το 1537 οχυρώθηκε ο λόφος της ακρόπολης (Φορτέτσα) για να εγκατασταθούν εκεί οι κάτοικοι της κάτω πόλης, χωρίς αυτό να πραγματοποιηθεί.

Τα ίδια χρόνια κέντρο της πόλης αποτέλεσε μια πλατεία δίπλα στην παραλία, που περιλάμβανε τη Λότζα, το Ηλιακό Ρολόι και η Κρήνη Ριμόντι, και το τέμενος Νεραντζέ. Τµήµα της πλατείας εκείνης, που εγκαταλείφθηκε τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, είναι η σημερινή πλατεία Πετυχάκη (ο Πλάτανος). Κεντρικοί δρόμοι στο ανατολικό τµήµα της πόλης ήταν οι σημερινές Εθνικής Αντιστάσεως (εμπορική οδός), η Νικηφόρου Φωκά και η (παραλιακή τότε) Αρκαδίου, στην οποία υπήρχαν τα μεγάλα και όμορφα σπίτια του Ρεθύμνου. Στην Τουρκοκρατία ο πολεοδομικός ιστός της πόλης λίγο αλλοιώθηκε. Στην περιοχή του τουρκικού νεκροταφείου δημιουργήθηκε αργότερα ο όμορφος κήπος. Η πόλη ξεχύθηκε στις αρχές του 20^ου αι. έξω από το νότιο τείχος, που αχρηστεύτηκε σώζεται μόνο η Μεγάλη Πόρτα – και επεκτάθηκε προς τα νότια και προς τα ανατολικά.

ΓΥΡΟΣ ΠΟΛΗΣ ΡΕΘΥΜΝΟΥ Τα αξιοθέατα της παλιάς πόλης του Ρεθύμνου μπορεί να τα απολαύσει κανείς ακολουθώντας κάποιες διαδρομές μέσα στην πόλη. Οι πιο συνηθισμένες είναι οι οδοί Αρκαδίου (ο παλιός παραλιακός δρόμος της Άμμου), Εθνικής Αντίστασης (παλιά Μεγάλη Ρούγα), Αγίας Βαρβάρας, Νικηφόρου Φωκά (παλιό Μακρύ Στενό). Στους δρόμους αυτούς, ή κοντά τους, συναντά κανείς τα σημαντικότερα μνημεία της πόλης. Άλλα µνηµεία βρίσκονται στις οδούς Θεσσαλονίκης, Βερνάρδου, Κορωναίου και άλλες. Εδώ περιγράφονται τα σπουδαιότερα μνημεία. Χώροι περιπάτου είναι η νέα παραλιακή λεωφόρος Ελευθερίου Βενιζέλου, η περιφερειακή λεωφόρος γύρω από τη Φορτέτσα και ο Δημοτικός Κήπος.

Η ΟΧΥΡΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ- ΜΕΓΑΛΗ ΠΟΡΤΑ Το τείχος της κάτω πόλης του 16^ου αι. σωζόταν μέχρι τις αρχές του αιώνα μας. Από τα ελάχιστα υπολείμματα του και από το γεγονός ότι η παλιά πόλη σώζει την πολεοδομική της μορφή, μπορεί να ανιχνευτεί η πορεία του τείχους. Είχε μια κύρια πύλη, την Πύλη Γκουόρα µε ωραία ανάγλυφα, στην αρχή της οδού Εθνικής Αντίστασης, και δύο δευτερεύουσες, της Άμμου και την Σκουέρο.

Είχε και τρεις προμαχώνες, της Αγίας Βαρβάρας, της Αγίας Βενεράντας και του Καλλέργη. Στα μέτωπα του προμαχώνα της Αγίας Βαρβάρας είχαν οικοδομηθεί οι στρατώνες της φρουράς, από τους οποίους σώζονται μερικά καταλύματα στην οδό Εθνάρχου Μακαρίου και στη Λεωφόρο Κουντουριώτη.

ΑΓΙΟΣ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ Ήταν μια μεγάλη και σημαντική εκκλησία του Ρεθύμνου µε ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικό και ωραίο γλυπτικό διάκοσμο, κυρίως στο θύρωμα. Είναι μονόκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με δύο παρεκκλήσια στα ανατολικά.

ΚΡΗΝΗ ΡΙΜΟΝΤΙ Χτίστηκε στη θέση παλιότερης κρήνης από το Ρέκτορα Τζιάκομο Ῥιμόντι το 1626. Έχει πλούσια αρχιτεκτονική διακόσμηση με κορινθιακούς ηµικίονες και πλούσιο θριγκό. Οι κρουνοί της έχουν τη μορφή λεοντοκεφαλών. Στην Τουρκοκρατία κατασκευάστηκε ένας θόλος που στέγασε τη δεξαμενή. Σώθηκε ένας από τους δύο κίονες που βαστούσαν το θόλο. Σε διάφορα σημεία της πόλης υπάρχουν άλλες επτά δημόσιες και ιδιωτικές κρήνες.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Στεγάζεται σήμερα στο πενταγωνικό φρούριο μπροστά από την πύλη της Φορτέτσας. Παλιότερα στεγαζόταν στη Λότζα. Ο πρώτος πυρήνας του Μουσείου δημιουργήθηκε από τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Ρεθύμνου το 1888. Σήμερα περιλαμβάνει ευρήματα όλων των περιόδων της Αρχαιότητας, των Βυζαντινών χρόνων και της Ενετοκρατίας.

Από τα Νεολιθικά χρόνια εκτίθενται πέτρινα και οστέινα εργαλεία, µικρολιθικά εργαλεία και πήλινα ειδώλια και κεραμική από τα σπήλαια Γερανίου και Ελλενών Αμαρίου. Από τα Μινωικά χρόνια εκτίθενται κυκλαδικά ειδώλια, κοσμήματα, πέτρινα εργαλεία από τα χωριά Ελλένες, Ορνέ και Φουρφουρά. Σημαντικά εκθέματα είναι τα ειδώλια θεαινών με υψωμένα χέρια από τα Σαχτούρια και το Παγκαλοχώρι καθώς και οι σφραγιδόλιθοι και άλλα αναθήματα από το ιερό κορυφής Βρύσινα. Ακόμη εκτίθενται ζώδια και κοσμήματα από διάφορες θέσεις, αγγεία των Μετανακτορικών χρόνων από τη συνοικία Μασταμπά της πόλης του Ρεθύμνου και πήλινες λάρνακες από τα χωριά Μέση, Μαρουλά, Σταυρωμένο, Λούτρα και Παγκαλοχώρι.

Τέλος εκτίθενται πήλινες Λάρνακες και αγγεία από το νεκροταφείο Αρµένων. Από τα Γεωμετρικά, Αρχαϊκά και Κλασικά χρόνια εκτίθενται κορινθιακά και ανατολίζοντα αγγεία, χάλκινοι δίσκοι και κάτοπτρα από το Ιδαίον Άντρο, χάλκινες μήτρες και ζώνη και χρυσά κοσμήματα από την Αξό. Σημαντικές είναι οι επιγραφές από την Αξό και την Ελεύθερνα, τα επιτύμβια μνημεία, το άγαλμα της θεάς Άρτεμης (Βριτόµαρτης) και η αναθηματική στήλη στη θεά Δήμητρα. Από τα Ελληνιστικά και Ελληνορωμαϊκά χρόνια εκτίθενται κοσμήματα, γυάλινα δοχεία, επιγραφές, επιτύμβια µνηµεία, αμφορείς, πυξίδες, λύχνοι, ειδώλια, και σφραγιδόλιθοι. Ακόμη ακρωτηριασμένα κεφάλια μαρμάρινων αγαλμάτων, γυναικείο ακέφαλο άγαλμα από την Ελεύθερνα και άγαλμα φυσικού μεγέθους της θεάς Αφροδίτης από τη Λάππα. Πρόκειται για έργο άριστης τέχνης του τύπου της Αφροδίτης Λούβρου – Νεάπολης από νησιωτικό μάρμαρο. Η θεά πατάει με το δεξιό της πόδι πάνω σε χήνα. Σημαντικά είναι και το σύμπλεγμα Σατύρου και Διονύσου από την Ελεύθερνα, καθώς και το κάτω τµήµα αγάλματος του Πανός. Χάλκινα ευρήματα από ναυάγιο των Ρωμαϊκών χρόνων από την Αγία Γαλήνη: αμφορείς, ομοίωμα τριήρεως, άγαλμα γυμνού πολεμιστή, προτομή γυναίκας, άγαλμα του θεού Άρη, πτερωτός Έρωτας και ειδώλιο αλόγου, συμπληρώνουν τα εκθέματα από την Αρχαιότητα. Στα Βυζαντινά χρόνια χρονολογούνται: έντεκα επιτάφιες επιγραφές (4^ου, 5^ου και 6^ου αι.) και ένας δικέφαλος αετός. Από τα χρόνια της Ενετοκρατίας προέρχονται μια πώρινη αετωµατική επίστεψη τάφου του 1531 από το χωριό Σκουλούφια Μυλοποτάμου και αρκετά οικόσημα ευγενών. Αξιόλογη είναι η νομισματική συλλογή του Μουσείου που περιλαμβάνει νομίσματα πολλών κρητικών πόλεων: Λάππας, Ελεύθερνας, Κνωσού, Φαιστού, Φαλάσαρνας, Λισσού, αλλά και άλλων πόλεων: Αθηνών, Κορίνθου, Αργους, Ρόδου, Θάσου κ.ά. Ακόμη νομίσματα του Αλέξανδρου, των Πτολεμαίων, ρωμαϊκά, βυζαντινά και αραβικά.

ΦΟΡΤΕΤΣΑ Το ενετικό φρούριο της πόλης έχει χτιστεί στα τέλη του 16^ου αι. στη βραχώδη χερσόνησο βόρεια από την πόλη, και είχε παλιότερα το όνομα Παλαιόκαστρο. Το σχήµα του είναι μη κανονικό πολυγωνικό και έχει τέσσερις προμαχώνες στα νότια και ανατολικά (Αγίου Νικολάου, Αγίου Παύλου, Αγίου Ηλία, Αγίου Λουκά) και τρεις αιχμές στη δυτική και βόρεια πλευρά. Το φρούριο δεν ήταν εξωτερικά πετυχημένο στρατιωτικά, γιατί δεν είχε τάφρο και ήταν ευπρόσβλητο από το λόφο του Αγίου Αθανασίου στα νότια της πόλης, ενώ δεν είχαν διατεθεί τα απαραίτητα οικονομικά μέσα για να γίνει κανονικό, σύμφωνα με τη στρατηγική τέχνη της εποχής. Είχε όμως μελετημένη εσωτερική οργάνωση. Τα καταλύματα της φρουράς και τα κανονιοστάσια ήταν στη νότια πλευρά, ενώ τα πυρομαχικά στη βόρεια πλευρά. Στο κέντρο ήταν μια πλατεία με την κατοικία του διοικητή και ένα καθεδρικό ναό. Η κεντρική πύλη της Φορτέτσας βρίσκεται στα Α. και με αυτήν επικοινωνούσε το φρούριο με την πόλη. Δύο άλλες δευτερεύουσες πύλες βρίσκονταν στα βόρεια και στα δυτικά. Τα σπουδαιότερα οικοδομήματα πάνω στη Φορτέτσα είναι: ο Καθεδρικός ναός (Τζαμί Ιμπραήμ Χαν), η κατοικία του Διοικητή, η κατοικία των Συμβούλων, το (πιθανό) Επισκοπείο, το κτίριο στον Προμαχώνα του Αγίου Νικολάου, η αποθήκη των Πυροβόλων, οι αποθήκες στο Βόρειο τείχος, οι Πυριτιδαποθήκες, οι κυκλικές σκοπιές, ο ναός του Αγίου Θεοδώρου και ιδιωτικές κατοικίες. Έξω και μπροστά από την κεντρική πύλη της Φορτέτσας, είναι ένα πενταγωνικό οχυρό της εποχής της Τουρκοκρατίας, που ήταν παλιότερα φυλακή και σήμερα στεγάζει το Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου.

ΕΝΕΤΙΚΟ ΛΙΜΑΝΙ Το Ρέθυμνο δεν αξιώθηκε να αποκτήσει ισχυρό λιμάνι, γιατί οι Βενετοί εξαιτίας της αδύνατης οχύρωσης δεν ήθελαν να παραδώσουν στους Τούρκους ένα δυνατό λιμάνι. Παρά τα τεχνικά έργα που έγιναν το 16^ο και 17^ο αι. το λιμάνι έφρασσε πάντα με άμμο. Παρόλα αυτά σώθηκε μέχρι τις μέρες μας περίπου όπως ήταν στην Ενετοκρατία. Το τείχος/λιμενοβραχίονας που το περικλείει από τα βόρεια, τα ανατολικά και τα νότια ανήκουν στον 17^ο αι. ενώ ο Φάρος, παρά τις επισκευές χρονολογείται στην Τουρκοκρατία στην περιοχή του λιμανιού βρίσκονται μεγάλες κατοικίες με θολωτούς ισόγειους χώρους.

ΛΟΤΖΙΑ Ήταν κτίριο που χρησίμευε για τις συγκεντρώσεις και την αναψυχή των αξιωματούχων της Διοίκησης. Χτίστηκε το 16^ο αι. και σώζεται σε καλή κατάσταση. Είναι ωραίο κτίριο με τρία τόξα σε κάθε πλευρά (το κεντρικό, είσοδος, τα πλάγια παράθυρα), και µε φουρούσια κάτω από το γείσο της στέγης. Στο εσωτερικό 4 πεσσοί με ιωνικά επίκρανα για τη στήριξη των ζευκτών της οροφής. Οι Τούρκοι το μετέτρεψαν σε τζαµί του Κιουτσούκ Χατζή Ιμπραήμ Αγά, όπως αναφέρεται σε επιγραφή στην κρήνη του µιναρέ που έκτισαν στο τέμενος. Πριν από λίγα χρόνια στέγαζε το Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου.

ΑΛΛΑ ΜΝΗΜΕΙΑ Σε διάφορα σηµεία της πόλης υπάρχουν και άλλα δημόσια οικοδομήματα της Ενετοκρατίας, της Τουρκοκρατίας και των αρχών του 20^ου αι.: Τρεις μνημειώδεις εκκλησίες (η Κυρία των Αγγέλων, ο Άγιος Αντώνιος, η Μητρόπολη), το Τουρκικό Σχολείο και το Χαμάμ, η Νομαρχία. Πολλές ιδιωτικές κατοικίες/ μνημεία υπάρχουν στις οδούς Αρκαδίου, Βαφέ, Μ. Βερνάρδου, Βλαστού, Καστρινογιαννάκη, Κλειδή, Κορνάρου, Μάρκου Μουσούρου, Νικηφόρου Φωκά, Παλαιολόγου, Παπαμιχελάκη, Ρήγα Φεραίου, Σαγρή, Σμύρνης και Χατζηγρηγοράκη.

Τα στοιχεία αντλήθηκαν από τον τουριστικό οδηγό «Κρήτη» του Αντώνη Βασιλάκη, που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Μύστις. ISBN 978-960-6655-27-2

Ο οδηγός περιλαμβάνει 450 νέες φωτογραφίες και έξτρα αναλυτικό χάρτη που συνοδεύεται δωρεάν.

Συνοπτική περιγραφή του φυσικού περιβάλλοντος του νησιού, επισκόπηση της κρητικής ιστορίας από την πρώτη κατοίκηση μέχρι σήμερα, βασικές γνώσεις για τον κρητικό λαϊκό πολιτισμό και ξενάγηση σε όλους τους αξιοθέατους τόπους του νησιού.

Ο επισκέπτης καλείται να περιηγηθεί στις επαρχίες και τους τόπους του νησιού που έχουν αξιοθέατα.

Προτείνονται 29 διαδρομές ξεκινώντας από τον νομό Λασιθίου και τελειώνοντας στο νομό Χανίων, με αφετηρία και τέρμα της διαδρομής την πρωτεύουσα του κάθε νομού. Υπάρχουν καλοί χάρτες ενημερωμένοι με τις νέες χαράξεις δρόμων ενώ προτείνονται οι παλιότεροι δρόμοι που εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται γιατί τα περισσότερα ενδιαφέροντα και αξιοθέατα τοπία και οι χώροι βρίσκονται έξω από το βόρειο οδικό άξονα.

Επίσης υπάρχουν πληροφορίες για τον τόπο και τους κατοίκους του νησιού, αναφέρονται κρητικοί μύθοι και δίνεται η ερμηνεία τους ενώ γίνεται μια σύντομη επισκόπηση της ιστορίας του νησιού και παρουσιάζονται στοιχεία του κρητικού λαϊκού πολιτισμού.

Πηγές φωτογραφιών: Wikipedia

Σύνταξη

Η τέχνη, η επιστήμη, η γλώσσα, ο γραπτός λόγος, η παράδοση, είναι εργαλεία του πολιτισμού, που συμβάλλουν τα μέγιστα για να διαμορφωθεί μια κοινωνία, να θεσπίσει τους κώδικες και την ηθική της, να πλάσει τους όρους δημιουργίας της κοινωνικής συνείδησης, να επεξεργαστεί την αλληλεγγύη της και να φτιάξει έναν κοινωνικό ιστό, που θα διαφυλάσσει και θα προάγει την έννοια άνθρωπος.

mailbox@svoura.net