Η Βιτσίλα – Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία – του Δήμου Σθένη
Κάποτε – σε κάποια από τις γόνιμες περιόδους της ζωής μου – υπηρετούσα καθηγητής στο Γυμνάσιο Σκινιά στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Ως φιλόλογος δίδασκα την «Ομήρου Οδύσσεια» στην Α΄ τάξη του Σχολείου. Έμπαινα σε μια τάξη με πανέξυπνα και «ζωντανά» παιδιά, που οι αίθουσες του Σχολείου ήταν γι αυτά φυλακές και παράδεισοι ταυτόχρονα. Διψούσαν για μάθηση και ταυτόχρονα ασφυκτιούσαν από την κλεισούρα. Άλλο όμως είναι το θέμα μου.
Όπως γνωρίζετε, οι περιπλανήσεις του Οδυσσέα τελειώνουν με την άφιξή του ως ναυαγού στο νησί των Φαιάκων. Η προστάτιδα του ήρωα, η Αθηνά, έχει προετοιμάσει την περίφημη συνάντηση του ήρωα με την αγνή και ευγενική κόρη του βασιλιά του νησιού, την όμορφη Ναυσικά. Και είναι γνωστή η αντίδραση της κόρης με την φυγή των θεραπαινίδων, που τη συνόδευαν, και τον ωραίο πραγματικά διάλογο μεταξύ της έκπληκτης κόρης και του ταλαιπωρημένου ημίθεου.
Εκείνους τους καιρούς συνηθίζαμε, οι δάσκαλοι, να κάνουμε αιφνιδιαστικά «τεστάκια» στους μαθητές για να διαπιστώσουμε το επίπεδο της καθημερινής μελέτης των μαθητών. «Κεραυνός εν αιθρία» έπεφτε κάθε φορά η εντολή μας: «παιδιά, βγάλτε από μια κόλλα χαρτί!» Κάτι παρόμοιο συνέβη και εκείνη την ημέρα.
Τα «ούφ!», «ωχ!», «αμάν!» κυριάρχησαν για κάμποση ώρα, μέχρι που τελικά υπόταξαν τις αντιδράσεις τους στη σταθερή απόφαση για τη διενέργεια του «τεστ» στην υπόσχεση πως «όποιος τελειώνει θα βγαίνει έξω για διάλειμμα», και αφού προετοιμάστηκαν, περίμεναν το…«παλούκι», δηλαδή τη δύσκολη ερώτηση (δύσκολες ήταν πάντα όλες οι ερωτήσεις πριν εκφωνηθούν) που θα έπρεπε να απαντήσουν.
Η ερώτηση τελικά ήταν απλή και εύκολη: «Να περιγράψετε την αντίδραση της Ναυσικά, όταν αντίκρισε ξαφνικά τον Οδυσσέα μπροστά της». Χάρηκαν τα παιδιά γιατί τελικά η ερώτηση δεν ήταν το αναμενόμενο … «παλούκι» και άρχισαν να γράφουν. Να μη μακρηγορώ εισέπραξα καταπληκτικές απαντήσεις από τους μαθητές, από τις οποίες καταθέτω μια · αυτήν που βοηθάει στο σημερινό μου θέμα.
Μου γράφει, λοιπόν, ένας οξυνούστατος πλην πάντα αδιάβαστος μαθητής, ο Μαρίνος Ρ. επί λέξει: «Όντεν είδεν-ε η Ναυσικά τον Οδυσσέα και ήτονε ολόγδυμνος μπροστά ν-τζη, ενοίξανε τα μάθια τζη, ωσά ν-τζη βιτσίλας».Εντυπωσιακή η λακωνικότατη απάντηση του Μαρίνου. Τρανταχτά τα γέλια στην τάξη – πήγαν να ξεθεμελιώσουν την αίθουσα – που ακολούθησαν το δικό μου ξέσπασμα βέβαια μετά την ανάγνωση μεταξύ άλλων στο μαθητικό κοινό της απάντησης – γιατί διαβάζαμε όλες τις απαντήσεις των παιδιών στην τάξη, διορθώνοντας ο κάθε γραπτό ομαδικά.
Ξέρω θα μου πείτε για παιδαγωγική συμπεριφορά και τέτοια, αλλά στα παιδιά της τάξης γεννήθηκε άλλη απορία κι εκφράστηκε άλλο ερώτημα. Να σημειώσω όμως πως δεν δυσφορούσαν για το ότι γίνοινταν γνωστές οι απαντήσεις που έδινε κάθε μαθητής ή μαθήτρια στο κοινό της τάξης! Άλλο τους «έκαιγε» τώρα!
– Κύριε, τι θα πει βιτσίλα;
Βρήκα την ευκαιρία – φιλόλογος είμαι – να μπω στον ανθόκηπο της ελληνικής γλώσσας και άρχισα να εξηγώ όσο πιο απλά μπορούσα. Βιτσίλα, στην Κρήτη ονομάζουμε το ενδημικό πτωματοφάγο πουλί που φωλιάζει στις απόκρημνες πλαγιές του Γιούχτα, των Αστερουσίων, του φαραγγιού των Μεσκλών, αλλά και σε άλλα βουνά της Κρήτης και του οποίου η επιστημονική ονομασία είναι «γυπαετός».
Πρόκειται για ένα υπέροχο τεράστιο – το μεγαλύτερο ενδημικό όρνεο στην Κρήτη – πουλί με άνοιγμα φτερών, που πολλές φορές ξεπερνά τα δυο μέτρα. Έχει οξύτατη όραση και «vigila» (=βιγκιλά = παρατηρεί με σχολαστικότητα) από τα ύψη για τον εντοπισμό της λείας του. Λένε αυτοί που το ξέρουν πως έχει τέτοια δυνατή όραση και ευκρίνεια που μπορεί να δει από ύψος 3 χιλιομέτρων το λαγό (λεία του) στην κοιμηθιά του! Η λέξη είναι ένα από τα πολλά βενετσιάνικα γλωσσικά δάνεια στο κρητικό ιδίωμα,, ενώ αρχικά και οι βενετσιάνοι τη «δανείστηκαν» από τους αρχαίους Λατίνους, τους προχριστιανικούς συμπατριώτες τους.
Στο «ΛΕΞΙΚΟΝ ΛΑΤΙΝΟΕΛΛΗΝΙΚΟΝ» του Στεφ. Κουμανούδη Εκδόσεις Όμηρος σελ. 950 βρίσκουμε ακριβώς το ρήμα που μας διαφωτίζει. Vigilo –avi – atum – are = Ρήμα πρώτης συζυγίας που σημαίνει αγρυπνώ, εγρηγορώ. Το λατινικό αυτό ρήμα έχει δώσει την ονομασία στο θαυμάσιο αυτό πουλί. Και όχι μόνο στο πουλί. Υπάρχουν περιοχές σε βουνά με θαυμάσια δυνατότητα επόπτευσης, κατασκόπευσης που ονομάζονται «βίγλες», ενώ είναι γνωστό το χωριό «Βιτσιλιά», όπου προσδιορίζεται (από μερικούς αρχαιολόγους λανθασμένα) η θέση της αρχαίας Λυκάστου, ερημωμένο σήμερα στο Δήμο Αρκαλοχωρίου πάνω στο ύψωμα βορειοανατολικά του χωριού Πάρτηρα. (και όχι Πάρτιρα). Από την άκρη του χωριού αυτού μπορεί κανείς να «βιγλίζει» (= παρατηρεί, κατασκοπεύει) ολόκληρο τον κάμπο της Μεσαράς από το Νηπηδητό και τη Μάρθα μέχρι τον κόλπο του Τυμπακίου
Στο χωριό ανακαλύφτηκε πνεκροταφείο νεολιθικών χρόνων στη θέση «νταμάρι». Υπάρχουν και άλλα χωριά στην Κρήτη που το όνομά τους συνδέεται με το ρήμα αυτό. Από το ίδιο ρήμα και με την ίδια σημασία παράγονται και άλλες λέξεις που πλουτίζουν το κρητικό γλωσσικό ιδίωμα, όπως «βίγλισμα» = παρατήρηση, βιγλάτορας = σκοπός, παρατηρητής, βιγλίζω = παρατηρώ, βίγλα = σκοπιά, παρατηρητήριο, κ.τ.λ.
Τα μάτια του γυπαετού, της βιτσίλας δηλαδή, είναι πραγματικά μεγάλα και ανάλογα με το έργο που έχουν να επιτελέσουν. Και βέβαια για να δούμε στο σκοτάδι χρειαζόμαστε να ανοίξουμε, όσο μπορούμε περισσότερο τα μάτια μας, όπως και όταν δοκιμάζουμε μια μεγάλη έκπληξη. Και γνωρίζουμε ότι, όσο πιο μεγάλη είναι η έκπληξη (ή και ο φόβος καμιά φορά) που δοκιμάζει κανείς, τόσο περισσότερο ανοίγει τα «μάθια ν-του».
Τι άλλο – αλήθεια! – θα μπορούσε να συμβεί στη Ναυσικά από το να «ανοίξουνε τα μάθια τση ωσά ν-τζη βιτσίλας, όντεν είδενε ολόγδυμνο (κορίτσι πράμα κι από … καλή οικογένεια!!!) τον Οδυσσέα μπροστά τζη;».
Ώρα καλή σου Μαρίνο…
ΔΗΜΟΣ ΣΘΕΝΗΣ
