Η αναγκαιότητα της τέχνης στους χαλεπούς καιρούς μας
«Η τέχνη μπορεί να πάρει θέση στο πλευρό των πολλών και να αποθέσει τη μοίρα τους στα ίδια τους τα χέρια». Μπέρτολντ Μπρεχτ
Ίσως, να σκέφτονται πολλοί, πως είναι πολυτέλεια στον καιρό της καταστροφικής συστημικής οικονομικής κρίσης, στον καιρό που τα σύννεφα του πολέμου απλώνονται και στην ευρωπαϊκή γωνιά, στον καιρό της φτώχειας και της εξαθλίωσης, να μιλάμε για τέχνη. Όμως η κρίση δεν είναι όλης της κοινωνίας, δεν είναι κρίση «εθνική» όπως μας λένε. Είναι κρίση της χρηματιστικής ολιγαρχίας, του δικού της συστήματος, των δικών της αξιών και της δικής της «τέχνης». Χρειαζόμαστε την τέχνη, γιατί είναι απελευθερωτική, γιατί μέσα στην απελευθέρωση της φόρμας που επιδιώκει, καταγράφει την απελευθέρωση της κοινωνίας. Για τον λόγο αυτό, κάθε κατεστημένο ενοχλείται από την προωθημένη φόρμα. Τέχνη δεν μπορεί να είναι οι αποτυχημένες καμπάνιες προώθησης μιας «καλύτερης ζωής», πάνω στα συντρίμμια μιας υποκουλτούρας. Η τέχνη, βρίσκεται σε αντίθεση με την εμπειρική πραγματικότητα, κι έτσι μόνο αποκτά την αυτονομία της. Κι αν η πραγματικότητα δημιουργεί τη συνείδηση, η τέχνη που στοχεύει ν’ αλλάξει τη συνείδηση, να τροποποιήσει τα «δεδομένα», να αποτελέσει αυτή, το μέσο έκφρασης για την υπόσχεση ελευθερίας, που φέρει μέσα της κάθε αληθινή επανάσταση! Η τέχνη δείχνει στον άνθρωπο την ανάγκη να απελευθερωθεί από την εκμετάλλευσή του. Η τέχνη είναι γέννημα της ιστορικής αναγκαιότητας και εξέλιξης και όχι επινόηση και κατασκευή που επιβλήθηκε από τα πάνω. Έτσι κι αλλιώς, η Τέχνη δεν είναι αταξική. Δεν είναι ουδέτερη, ακόμη και αν δεν το συνειδητοποιεί ο ίδιος ο δημιουργός της…
Σαφέστατα, η αξία και η ιδιαίτερη σημασία της τέχνης που αναφέρεται στο λαό και τα προβλήματά του και τον καλεί να παλέψει απέναντι σε αυτά, είναι κάτι παραπάνω από αδιαμφισβήτητο. Πώς όμως, να αναπτυχθεί η τέχνη και ο πολιτισμός από τα κάτω; Υπάρχει ένα τεράστιο δίκτυο ωδείων, σχολών χορού, όπερας, θεάτρου, κινηματογράφου, λέσχες πολιτισμού, βιβλιοθήκες, παιδικοί σταθμοί, γυμναστήρια, γήπεδα κλπ, εντελώς δωρεάν για το λαό; Σαφώς και όχι! Τα οικονομικά προβλήματα του συστήματος έχουν οξυνθεί και ο καπιταλισμός προσπαθεί να επιβιώσει με πολέμους σε διάφορα σημεία της Γης. Η απαξίωση της τέχνης και του πολιτισμού στο ζενίθ. Η σταδιακή απαξίωση των όποιων εστιών πολιτισμού βρίσκεται σε εξέλιξη και κυριαρχεί. Θέλουν την τέχνη και τον πολιτισμό εμπόρευμα, για να αναπαράγεται η κυρίαρχη ιδεολογία της υποταγής στο «μονόδρομο» της χρηματο-οικονομικής εξουσίας. Η εμπορευματοποίηση της τέχνης αναπτύσσεται στον μεγαλύτερο βαθμό της. Η παιδεία για την ανάπτυξη των τεχνών, από πλευράς της πολιτείας συνειδητά υποβαθμίζεται, γιατί συμφέρον της έχει να χρησιμοποιεί την τέχνη και τον πολιτισμό για να χειραγωγεί και να ναρκώνει τις συνειδήσεις. Η μαζική κουλτούρα του καπιταλισμού έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, καλλιεργεί συγκεκριμένες συμπεριφορές και αντιλήψεις και – παρά την προσπάθεια επιβολής του απολίτικου προτύπου – έχει έντονο και βαθύ πολιτικό περιεχόμενο.
Ο αντικατοπτρισμός της ζημιάς που προκαλεί στην τέχνη η σημερινή δυστοπία, φαίνεται και σε ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της τέχνης, την παράδοση. Είναι σημαντικό για κάθε γενιά, να αφήσει το δικό της στίγμα στην παράδοση. Αλλά η σύγχρονη κοινωνία, μας έχει οδηγήσει στην εσφαλμένη εντύπωση, ότι η καλλιτεχνική ανάπτυξη είναι λιγότερο σημαντική από την «ακαδημαϊκή» ανάπτυξη. Δηλαδή, μια οικογένεια θα φροντίσει η τέχνη να ανθίσει και να καλλιεργηθεί μέσα στα παιδιά, μόνον όμως με την προϋπόθεση ότι δεν έρχεται σε αντίθεση με την «ακαδημαϊκή πρόοδο», περιορίζοντας έτσι τις ευκαιρίες για τους νέους να εξελιχθούν πλήρως καλλιτεχνικά. Το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα, δεν αφήνει περιθώριο στην τέχνη να υπάρξει, την εξοστρακίζει. Έτσι, το κάθε άτομο καλείται να εξερευνήσει και να μάθει την τέχνη, έξω από τη σχολική ζωή. Σαν αποτέλεσμα, η τέχνη να υπάρχει σαν ένα ακόμη φροντιστήριο ή σαν έκθεμα σε μουσείο· ενώ θα έπρεπε να συμβαδίζει η σωστή ακαδημαϊκή παιδεία με την καλλιτεχνική παιδεία και το ένα να θρέφεται από το άλλο! Από την άλλη, βρίσκονται τα ιδιωτικά ωδεία και σχολές τέχνης, που διδάσκουν στους ενδιαφερόμενους τέχνη, μέσα σε αυστηρά πλαίσια εξετάσεων, οδηγώντας ουσιαστικά χιλιάδες νέους, μακριά από την τέχνη και την παράδοση. Η παράδοση τοποθετείται μέσα σε ένα … γυάλινο κουτάκι, που κανείς δεν τολμά να το αγγίξει ή να το πειράξει!
Η ύπαρξη της τέχνης, οφείλεται στην ανάγκη να υπάρξει μια μορφή προσωπικής έκφρασης με οποιονδήποτε τρόπο, με την οποία ο καλλιτέχνης να εκφράζεται σαν αντανάκλαση της κοινωνικής πραγματικότητας. Η τέχνη πρέπει να επαναπροσδιορισθεί, όχι μόνο σαν αντανάκλαση της κοινωνίας, αλλά ως μέσο διαλεκτικού διαλογισμού της πραγματικότητας, εργαλείο διερεύνησης του κόσμου. Στον πυρήνα κάθε ανθρώπινης εμπειρίας, καθώς και σε οποιαδήποτε καλλιτεχνική δημιουργία, φωλιάζει ο αγώνας που πρέπει να καταβάλει κανείς, από τη διαδικασία της αντανάκλασης του εαυτού του μέσα από τις εμπειρίες του, το περιβάλλον και την κοινωνία. Η κοινωνική λειτουργία της τέχνης, στο σύστημα που ζούμε, είναι το κέρδος και η ιδεολογική χειραγώγηση. Επομένως, οι καλλιτέχνες έχουν δύο δρόμους μπροστά τους: ή να στολίζουν την ασκήμια ενός κόσμου που σαπίζει με πρωτότυπες και συναρπαστικές μορφές ή να υπηρετήσουν τον αληθινό κοινωνικό ρόλο της τέχνης να διερευνά και να αλλάζει τον κόσμο, να επαναστατικοποιεί τις λαϊκές συνειδήσεις.
Ζούμε στην εποχή που είναι ολοφάνερο, πως η δημιουργία και η απόλαυση της τέχνης δεν είναι θέμα τεχνοκρατικό, ζήτημα ενός πλουραλισμού των ευκαιριών για ηλεκτρονική ή ψηφιακή πρόσβαση στα επιτεύγματά της, όπως διαφημίζουν τα ιδεολογήματα περί αέναης, αδιατάρακτης και «αειφόρας» κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης του συστήματος, που με τόσο πάταγο γκρέμισε η τελευταία και βαθύτερη οικονομική κρίση του. Εστιάζοντας στα ελληνικά δεδομένα και μια άλλη πάλη προκύπτει για τον καλλιτέχνη. Ο αγώνας να βρεθεί ένας τρόπος για να επιβιώσει και να αναδείξει της τέχνη του. Η χώρα μας φαίνεται να στερείται την καλλιτεχνική υποδομή για την υποστήριξη της τέχνης (αλλά όχι βέβαια και για την εμπορευματοποίησης της) σαν μια ανθρώπινη κοινωνική ανάγκη! Η τέχνη στις μέρες μας, έχει αναπτυχθεί σε μια αυταρχική διαδικασία, με τη μορφή πειθαρχημένης πράξης, δημιουργώντας ένα χάσμα ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το κοινό. Η ανάγκη της δημιουργίας διαφορετικών εκφραστικών μέσων, γίνεται όλο και πιο εμφανής. Στους χαλεπούς καιρούς που διανύουμε, είναι ανάγκη να γεννιούνται συλλογικές προσπάθειες, με έναν πολύ απλό στόχο για αρχή: την προβολή της συνεργασίας μεταξύ καλλιτεχνών, με βασικό κοινό παρονομαστή την τέχνη και την αγάπη τους προς αυτήν και το αγκάλιασμα τέχνης και λαού. Απώτερος στόχος, να είναι η συμβολή στη δημιουργία βασικών εσωτερικών δομών, που να επαναδιεκδικούν την τέχνη σαν κάτι που ανήκει στο λαό. Έξω από τα χλιδάτα γραφεία, είτε δισκογραφικών εταιριών, είτε λοιπών μάνατζερς εκδηλώσεων «πολιτισμού», αυτού του τσίρκου που πλασάρει την τέχνη ως τέτοια, την οποία εν τέλει καταστρέφει μέσω της εκπόρνευσής της για το κέρδος και τη δόξα! Και σίγουρα μη δείχνουμε ανοχή στην υποκουλτούρα για να έρθουμε σε επαφή με το κομμάτι του κόσμου που την ασπάζεται.
Ας συμμετέχουμε και ας σταθούμε στο πλάι, σε οποιαδήποτε κοινωνικά εγχειρήματα, που έχουν σκοπό την ανάδειξη της τέχνης σαν τέχνη κοινωνική, σαν λαϊκή έκφραση και όχι σαν κερδοφόρα επιχείρηση. Ανάδειξη της τέχνης που απαιτεί ριζικά διαφορετικές από τις σημερινές κοινωνικές προϋποθέσεις, όπως η εξάλειψη της εκμετάλλευσης, της ανεργίας και της ανασφάλειας, η αύξηση του ελεύθερου χρόνου, η φροντίδα για ολόπλευρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας, που γεννούν ολοένα ανώτερες υλικές και πνευματικές, πολιτιστικές ανάγκες. Να συμμετέχουμε στις συλλογικές προσπάθειες, που θα δώσουν το έναυσμα για έναν πολιτισμό, που δεν θα έρχεται σαν δηλητηριασμένη κονσέρβα για τις συνειδήσεις των νέων, αλλά θα δίνει γνώση, έμπνευση, κουράγιο, ελπίδα, στόχο. Που θα δώσει χώρο σε νέους καλλιτέχνες που έχουν αυτήν την φλόγα, ώστε να παραγάγουν τέχνη για το λαό και τα παιδιά του. Ας έχουμε στόχο και προοπτική μας μια κοινωνία, όπου οι εργαζόμενοι θα μπορούν να χαίρονται ανεμπόδιστα τους καρπούς του μόχθου τους και όπου όλα τα κοινωνικά αγαθά, όπως η τέχνη και ο πολιτισμός, θα πάψουν να αποτελούν εμπόρευμα και προνόμιο των λίγων και θα γίνουν κτήμα καθολικό.
Σημείωση: Η φωτογραφία που συνοδεύει το άρθρο είναι το έργο «Ένας νέος πλανήτης», του Konstantin Fyodorovich Yuon (Константин Юон, 1875-1958), τέμπερα σε μέγεθος 71×101 εκ. 1921.
