Σεργκέι Αϊζεστάιν – 74 χρόνια χωρίς τον θεωρητικό του παγκόσμιου κινηματογράφου
Μπορεί η πρόοδος της ιστορίας, μέσω της πάλης των αντιθέτων, να «αποτυπωθεί» στο κινηματογραφικό πανί; Η απάντησή είναι θετική και το απέδειξε ο Σεργκέι Μιχαήλοβιτς Αϊζενστάιν (Эйзенштейн, Сергей Михайлович) στην ταινία του «Θωρηκτό Ποτέμκιν» (Броненосец «Потёмкин»).
Σαν σήμερα, στις 11 του Φλεβάρη 1948, πέθανε ο Σεργκέι Μιχαήλοβιτς, ο σημαντικότερος Σοβιετικός σκηνοθέτης και ένας από τους μεγαλύτερους θεωρητικούς και τεχνικός του παγκόσμιου κινηματογράφου. Είναι κοινή η παραδοχή, πως χωρίς τον Αϊζενστάιν ο κινηματογράφος δεν θα ήταν ο ίδιος!
Ο Σοβιετικός κινηματογράφος
Στα πρώτα του βήματα, ο σοβιετικός κινηματογράφος αντιμετώπισε σοβαρές δυσκολίες. Στα χρόνια της Επανάστασης και του εμφυλίου πολέμου, οι ιδιοκτήτες των μεγάλων κινηματογράφων έκλεισαν τις αίθουσές τους. Ορισμένοι παραγωγοί πέρασαν στον λευκό στρατό και άλλοι μετανάστευσαν μαζί με τους γνωστούς ηθοποιούς, τεχνικούς και σκηνοθέτες. Καλλιτέχνες, αλλά και επιστήμονες – ο Αϊζενστάιν, για παράδειγμα, ήταν μηχανικός – είναι αυτοί, που κύρια στελεχώνουν τον νέο σοβιετικό κινηματογράφο.
Ακόμα και η ανάπτυξη του μοντάζ, που τόσα οφείλει στους Σοβιετικούς κινηματογραφιστές, προήλθε από ανάγκη! Η έλλειψη ακατέργαστου φιλμ ήταν μια πραγματικότητα που βίωνε το νεαρό σοβιετικό κράτος, λόγω του μποϊκοτάζ που του έκαναν τα καπιταλιστικά κράτη. Έτσι γεννήθηκε η ανάγκη πειραματισμού, με χρήση σύντομων θραυσμάτων εικόνων. Την περίοδο της ιμπεριαλιστικής επέμβασης ενάντια στη σοβιετική εξουσία, το 1918, το μπολσεβίκικο κράτος επένδυε ό,τι σελιλόιντ έβρισκε και όποιους τεχνικούς πόρους μπορούσε να κινητοποιήσει στην αδιαπραγμάτευτη αναγκαιότητα των καιρών, στην προπαγάνδα. Το κέντρο βάρους έπεφτε στη σύνθεση κινηματογραφημένων επικαίρων από τα μέτωπα, μαζί με παλαιότερο υλικό που «κοβόταν και ραβόταν» συνεχώς, χρησιμοποιώντας το ίδιο υλικό, για νέους πολιτικούς στόχους. Από τον πειραματισμό αυτό γεννήθηκε η πεποίθηση για την καθοριστική σημασία του μοντάζ ως προς το φιλμικό αποτέλεσμα. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι το μοντάζ γεννήθηκε και εξελίχθηκε στην ΕΣΣΔ.
Σεργκέι Μιχαήλοβιτς Αϊζενστάιν
Ο Σεργκέι Μιχαήλοβιτς Αϊζενστάιν γεννήθηκε στη Ρίγα στις 23 Γενάρη 1898, όπου και τελείωσε το Γυμνάσιο. Το 1915 άρχισε να σπουδάζει μηχανικός στην Πετρούπολη, απασχολούμενος ταυτόχρονα με τη ζωγραφική και τα σχέδια κοστουμιών. Την άνοιξη του 1918 κατετάγη εθελοντής στον Κόκκινο Στρατό.
Το 1920 πήγε στην Ακαδημία του Γενικού Επιτελείου στη Μόσχα, όπου συμμετείχε στο Πρώτο Εργατικό Θέατρο της Προλεταριακής Κουλτούρας (Пролеткульт) μια μαζική πολιτιστική, εκπαιδευτική, λογοτεχνική και καλλιτεχνική οργάνωση προλεταριακής ερασιτεχνικής παράστασης. Θα πρέπει να σημειώσουμε, όταν το 1920 συμμετείχε στη Λαϊκή Επιτροπεία Παιδείας -που ήταν υπεύθυνη της Προλεταριακής Κουλτούρας-, είχε διατυπώσει το σύνθημα «Μέσα από την επανάσταση στην Τέχνη. Μέσα από την Τέχνη στην Επανάσταση». Το 1923 γύρισε την πρώτη του ταινία «Το ημερολόγιο του Γκλούμοφ» (Дневник Глумова) και στη συνέχεια το 1924 την μεγάλη του επιτυχία «Απεργία» (Стачка).
Το Μάρτη του 1925, με αφορμή τα 20χρονα της Επανάστασης του 1905, η Προλεταριακή Κουλτούρα του ανέθεσε το γύρισμα μιας ταινίας – φόρου τιμής στην επέτειο. Το αρχικό σενάριο, γράφτηκε από τον ίδιο και την Νίνα Αγκατζανόβα Σούτκο (Нина Фердинандовна Агаджанова-Шутко) επαναστάτρια, σοβιετική σεναριογράφο, και μέλος της Ένωσης Κινηματογραφιστών της ΕΣΣΔ, σε συνεργασία με τον ποιητή και σεναριογράφο Νικαλάι Ασέεβ (Асєєв Микола Миколайович) και τον ποιητή Σεργέι Τρετιάκοφ (Сергей Михайлович Третьяков). Τροποποιήθηκε, όταν ο Αϊζενστάιν αποφάσισε να συμπτύξει τα γεγονότα του 1905 σε μια ιστορία εξέγερσης ενός πλοίου του ρωσικού πολεμικού ναυτικού, το οποίο ταυτόχρονα θα λειτουργούσε ως «μικρόκοσμος» της Επανάστασης. Το συγκλονιστικό αποτέλεσμα αποτελεί σταθμό στην ιστορία του κινηματογράφου. Το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» (Броненосец «Потёмкин») γυρίστηκε μέσα σε λίγες μόνο βδομάδες στην πόλη και το λιμάνι της Οδησσού. Με αυτήν την ταινία, στα 27 του χρόνια καθιερώθηκε ως μια από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες που πέρασαν από τον κινηματογραφικό χώρο.
Το 1928 γυρίζει τον «Οκτώβρη» (Октябрь),μια βωβή ταινία μεγάλου μήκους που γυρίστηκε στα κινηματογραφικά εργαστήρια της Πανρωσικής Φωτο-Κινηματογραφικής Εταιρείας «Советское кино» ή Совкино της Μόσχας το 1927, για τα γεγονότα της Οκτωβριανής Επανάστασης. Το τελευταίο μέρος της τριλογίας ταινιών «Απεργία», «Θωρηκτό Ποτέμκιν» και «Οκτώβρης».
Ο Αϊζενστάιν δημιουργεί το 1938 το κινηματογραφικό αριστούργημα «Αλέξανδρος Νέφσκι» (Александр Невский). Η ταινία που συνοδεύεται από τη συγκλονιστική μουσική του Σεργκέι Προκόφιεφ έχει ως ήρωα έναν ακλόνητο και αψεγάδιαστο Ρώσο πατριώτη, τον ομώνυμο πρίγκιπα (1220–1263) και τη μάχη του ενάντια στους Γερμανούς (Τεύτονες ιππότες) εισβολείς. Σκηνοθέτης και συνθέτης συνεργάστηκαν για να δημιουργήσουν, μια ασυνήθιστα ταιριαστή συμβίωση μουσικής και εικόνας. Η ταινία έκανε θραύση κυρίως στη διάρκεια του πολέμου με τη ναζιστική Γερμανία, και σήμερα θεωρείται ένα από τα κλασικά έργα του σοβιετικού κινηματογράφου. Το 1939 για την ταινία του «Αλέξανδρος Νιέφσκι» του απονεμήθηκε το βραβείο Λένιν.
Το 1944 ξεκίνησε τα γυρίσματα της ταινίας «Ιβάν ο Τρομερός» (Иван Грозный).
Ο Σεργκέι Αϊζενστάιν πίστευε ότι ο σοβιετικός κινηματογράφος πρέπει να είναι επαναστατικός και στη φόρμα και στο περιεχόμενο, και η τεράστια συμβολή του στην 7η Τέχνη είναι η λεγόμενη «γραμματική» του κινηματογράφου, καθώς έδωσε πρωταρχική σημασία στη διαλεκτική σύνθεση των πλάνων, στο μοντάζ δηλαδή.
Επινόησε το δημιουργικό μοντάζ, την προσπάθεια για εφαρμογή της διαλεκτικής στο χώρο του κινηματογράφου. Μια βασική αρχή της διαλεκτικής είναι, ότι «το σύνολο είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των επιμέρους τμημάτων». Ο Αϊζενστάϊν, συνδέοντας διαφορετικά, φαινομενικά άσχετα μεταξύ τους πλάνα, κατάφερνε να παράγει ένα αποτέλεσμα που ξεπερνούσε κατά πολύ τη δύναμη του κάθε πλάνου ξεχωριστά.
Την πρώτη παγκόσμια αναγνώριση τη γνώρισε στα 28 χρόνια, με την εξαιρετική ταινία «Θωρηκτό Ποτέμκιν». Το 1929 ο Αϊζενστάιν ταξίδεψε στο Χόλυγουντ για να μελετήσει την τεχνική του ομιλούντος κινηματογράφου κι έκανε μια θεαματική περιοδεία στην Ευρώπη και στην Αμερική, όπου και διαπραγματεύτηκε την παραγωγή της ταινίας «Αμερικανική τραγωδία», βασισμένη στο μυθιστόρημα του Αμερικανού
συγγραφέα, εκδότη και δημοσιογράφου, Θήοντορ Ντράιζερ (Theodore Dreiser, γνωστός ως μυθιστοριογράφος, από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του αμερικανικού νατουραλισμού). Το σχέδιο ναυάγησε μετά από συντονισμένες προσπάθειες αμερικανικών παραγόντων και ο σκηνοθέτης έφυγε για το Μεξικό.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 επιχείρησε να γυρίσει στο Μεξικό την ταινία «Que Viva Mexico». Ενθουσιασμένος από τον αισθησιασμό και την απλότητα του μεξικανικού λαού, άρχισε να σχεδιάζει με εντατικούς ρυθμούς, καθημερινές σκηνές ζωής και τύπους ανθρώπων. Γέμισε ολόκληρα τετράδια με σχέδια, κυρίως με μολύβι, εικόνες που τον βοηθούσαν να οπτικοποιήσει πλευρές από τη ζωή των ανθρώπων που συναντούσε. Γύρισε 70.000 μέτρα φιλμ, επιχειρώντας να ενσωματώσει στην ταινία, τη διαδοχή και συνύπαρξη των πολιτισμικών καταβολών του μεξικανικού λαού. Το υλικό αυτής της ταινίας, ύστερα από απαίτηση των ΗΠΑ, παρακρατήθηκε! Ευτυχώς για μας, είχαμε την ευτυχία να το δούμε, μετά από πολλές δεκαετίες, ένα μέρος του, εκείνο που σώθηκε.
Ο Σεργκέι Αϊζενστάιν, τα δυο τελευταία χρόνια της ζωής του, αφιερώθηκε στη συγγραφή. Σχεδίασε μια ταινία με θέμα τον Αλέξανδρο Πούσκιν (Александр Сергеевич Пушкин), με τον τίτλο «Ο έρωτας του ποιητή», την οποία ήθελε να γυρίσει με χρώμα. Επίσης, οργάνωσε το Τμήμα Ιστορίας του Σοβιετικού Κινηματογράφου στην Ακαδημία Τεχνών της ΕΣΣΔ (Академия художеств СССР).
Και το τέλος του ήρθε ξαφνικά, σε ώρα εργασίας. Πέθανε στη Μόσχα από έμφραγμα μυοκαρδίου, ενώ μόλις είχε συμπληρώσει πάνω σε ένα φύλλο χαρτιού: «Μάνα -πατρίδα».
Ο σκηνοθέτης που έφερε με επικό και ανυπέρβλητο τρόπο, σε πρώτο πλάνο στο «πανί», την πάλη των λαϊκών μαζών, «έφυγε» στις 11 Φλεβάρη 1948.
Τιμητικές διακρίσεις που του απονεμήθηκαν
Επίτιμος τίτλος:
11.2.1935 – Τιμώμενος καλλιτέχνης της Ρωσικής Σοβιετικής Ομοσπονδιακής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας (РСФСР).
Κρατικά βραβεία:
15.3.1941 – Βραβείο Στάλιν για την ταινία «Αλεξάντερ Νέφσκι» (1938).
26.1.1946 – Βραβείο Στάλιν για την ταινία «Ιβάν ο τρομερός», πρώτο μέρος (1944).
Βραβεία και μετάλλια:
1925 – Χρυσό Μετάλλιο της Ανώτατης Έκθεσης Διακοσμητικών Τεχνών στο Παρίσι – για την ταινία «Απεργία» (1924).
1.2.1939 – Βραβείο Λένιν για την ταινία «Αλεξάντερ Νέφσκι» (1938).
13.10.1940 – Μετάλλιο του Ιωβηλαίου «20 χρόνια Σοβιετικού κινηματογράφου».
23.11.1946 – Μετάλλιο «Για τη γενναία εργασία στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο 1941-1945».
Φιλμογραφία:
1923 – Ημερολόγιο του Γλουμόφ (Дневник Глумова).
1924 – Απεργία (Стачка).
1925 – Θωρηκτό Ποτέμκιν (Броненосец «Потёмкин»).
1927 – Οκτώβρης (Октябрь).
1929 – Παλιό και Νέο (Старое и новое).
1929 – Καταιγίδα στη Λα Σάρα (Буря над Ла Сарра), ταινία μικρού μήκους, με τους Ivor Montagu και Hans Richter που δεν σώζεται.
1929 – Η θλίψη και η χαρά μιας γυναίκας (Горе и радость женщины).
1930 – Συναισθηματικός ρομαντισμός (Сентиментальный романс).
1931 – Σεισμός στην Οαχάκα (Землетрясение в Оахаке), μικρού μήκους, ντοκιμαντέρ.
1931–1932 – Ζήτω το Μεξικό! (Que viva Mexico!), δεν ολοκληρώθηκε, οριστικοποιήθηκε το 1979 από τον σκηνοθέτη Γκριγκόρι Αλεξαντρόφ (Григорий Васильевич Александров).
1935-1937 – Λιβάδι Μπεζίν (Бежин луг), θεωρήθεκε χαμένο, βρέθηκε και αποκαταστάθηκε ως φωτογραφική ταινία από τους Ναούμ Κλέιμαν (Наум Ихильевич Клейман) και Σεργκέι Γιούτκεβιτς (Сергей Иосифович Юткевич).
1938 – Αλεξάντερ Νιέφσκι (Александр Невский).
1944 – Ιβάν ο Τρομερός, 1η ταινία (Иван Грозный).
1945 – Ο Ιβάν ο Τρομερός, 2η ταινία, η συνωμοσία του Μπογιάρου (Иван Грозный – Боярский заговор), κυκλοφόρησε το 1958.
Μπορείτε να παρακολουθήσετε με ελληνικούς υπότιτλους τις ταινίες της τριλογίας του Αϊζεστάιν «Απεργία», «Θωρηκτό Ποτέμκιν» και «Οκτώβρης»:
«Απεργία»
«Θωρηκτό Ποτέμκιν»
«Οκτώβρης»
