Για το παραμύθι
Δύσκολα μπορεί κάποιος να φανταστεί την παιδική ηλικία χωρίς παραμύθια. Το παραμύθι είναι μία φανταστική προφορική διήγηση, που συνήθως αποτελείται από πολλά και διαδοχικά επεισόδια. Το παραμύθι συγκινεί και ψυχαγωγεί όλους τους λαούς της γης από τα πανάρχαια χρόνια. Η υπόθεσή του δε δεσμεύεται από τόπο και χρόνο και τα πρόσωπά του είναι φανταστικά. Οι μύθοι των ζώων, τα μαγικά παραμύθια, οι ευτράπελες διηγήσεις και τα κλιμακωτά παραμύθια, αποτελούν τις μεγάλες κατηγορίες στις οποίες εντάσσεται το σύνολο των τύπων του παραμυθιού.
Είτε τα παραμύθια προέρχονται από έναν κοινό χώρο, την κοιτίδα του ινδοευρωπαϊκού πολιτισμού, και από εκεί μετακινήθηκαν μαζί με τα ινδοευρωπαϊκά φύλα, είτε τα παραμύθια προήλθαν από ηλιακούς μύθους των Ινδοευρωπαίων, που περιλαμβάνονταν στο ιερό βιβλίο Ριγκ Βέντα (Rig-Veda), είτε προέρχονται κυρίως από τους ελληνικούς μύθους του Αισώπου, οι μύθοι, τα παραμύθια, ιστορίες με παρόμοιο περιεχόμενο παρουσιάστηκαν σε διαφορετικούς λαούς, οι οποίοι πολλές φορές απείχαν πολύ τοπικά και χρονικά μεταξύ τους.
Ένα παραμύθι σε μια χώρα μεταδίδεται από γενιά σε γενιά με ένα σταθερό τρόπο, δηλαδή χωρίς σημαντικές διαφοροποιήσεις. Όταν, όμως, μεταδίδεται σε άλλη χώρα, αλλάζει και προσαρμόζεται στο νέο πολιτιστικό του περιβάλλον. Ως είδος το παραμύθι ανήκει στην προφορική ή λαϊκή λογοτεχνία με καταβολές σε όλες τις επικράτειες του κόσμου. Και στην Ελλάδα το παραμύθι εντάσσεται στο γενικότερο ενδιαφέρον για τα προϊόντα της δημώδους λογοτεχνίας.
Η πιο γόνιμη περίοδος από άποψη καταγραφής και διάσωσης του λαϊκού παραμυθιού στην Ελλάδα θεωρείται η περίοδος των τελευταίων τριάντα χρόνων του 19ου και των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα. Στο ελληνικό παραμύθι διακρίνονται χαρακτηριστικά που προσδίδονται από την εντοπιότητα, τη γλώσσα, την παράδοση και τις γεωγραφικές ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής. Το παραμύθι βασίζεται στην προφορική μεταβίβαση της παράδοσης από γενιά σε γενιά. Σημαντικός λοιπόν είναι ο ρόλος του αφηγητή, που ζωντανεύει τον κόσμο του παραμυθιού.
Στέλλας Πιθαρούλιου «Λαϊκά Παραμύθια της Κρήτης»
Οι εκδόσεις «Εν Πλω» (Κολοκοτρώνη 49, 105 60 Αθήνα, Τηλ.: 2103226343, https://www.enploeditions.gr/) παρουσίασαν στη σειρά Λαϊκά Παραμύθια, τη συλλογή της Στέλλας Πιθαρούλιου «Λαϊκά Παραμύθια της Κρήτης» ISBN: 978-960-87482-9-1. Η έκδοση αυτή περιλαμβάνει κείμενα της φιλολόγου Στέλλας Πιθαρούλιου είναι μια ανθολόγηση Κρητικών παραμυθιών, όπως η ίδια τα άκουσε χωρίς να παρεμβαίνει σε γλωσσική επεξεργασία και συντακτική διόρθωση. Κι εδώ ακριβώς έγκειται η αξία των παραμυθιών αυτών που απευθύνονται σε μικρούς και σε μεγάλους. Πρόκειται για παραμύθια που συγκινούν, κρατούν σε εγρήγορση τους αναγνώστες και καλλιεργούν τις παιδικές ψυχές. Στο τέλος του έργου δημοσιεύεται ειδικό λεξιλόγιο για την καλύτερη κατανόηση του κειμένου.
Μετά από επικοινωνία με τη συγγραφέα, μας επέτρεψε να δημοσιεύσουμε στον ιστότοπό μας τα παραμύθια που έχει καταγραμμένα στο βιβλίο της. Σήμερα, ξεκινάμε με την εισαγωγή που έκανε η Στέλλα Πιθαρούλιου στο βιβλίο της και θα ακολουθήσει σε εβδομαδιαία βάση η δημοσίευση των 25 παραμυθιών που υπάρχουν στο βιβλίο.
Λίγα λόγια για το βιβλίο
Όταν μου δόθηκε η ευκαιρία να συλλέξω αυτά τα παραμύθια το καλοκαίρι του 2003, το πρώτο πράγμα που σκέφτηκα ήταν τα παιδιά, και το πόσο αγαπούν να ακούν παραμύθια. Το αμέσως επόμενο ήταν η σχέση των παιδιών με την τηλεόραση. Η παθητική δηλαδή στάση που κρατούν μπροστά στην εικόνα της τηλεόρασης, η οποία έρχεται σε πλήρη αντίθεση µε την εγρήγορση του μυαλού τους κατά τη διάρκεια της ακρόασης ιστοριών. Η παιδευτική αξία λοιπόν του παραμυθιού ήταν το πρώτο κίνητρό μου για να προχωρήσω στη συλλογή αυτών των παραμυθιών.
Ήταν επίσης συγκινητική για μένα η συνειδητοποίηση της πορείας του παραδοσιακού υλικού που έρχεται ως εμάς από τους «περαζόμενους καιρούς», και από περασμένους ανθρώπους, και κατευθύνεται προς το μέλλον, προς τους μελλοντικούς πολίτες αυτής της χώρας. Έχοντας στα χέρια μου αυτό το υλικό, δεν είχα παρά να το προσφέρω σ’ αυτούς, στους οποίους ανήκει: στα παιδιά μας. Μια συλλογή λοιπόν από το παρελθόν χάρισμα στους ανθρώπους του μέλλοντος. Για τέρψη, ή για μελέτη των βαθύτερων στοιχείων της ράτσας μας, αν αυτό καταστεί δυνατόν μέσα από το παρόν υλικό.
Η συλλογή των παραμυθιών δεν ήταν ιδιαίτερα εύκολη, αφού λίγοι ήταν οι αφηγητές που θυμόταν αμέσως τα παραμύθια που έλεγαν κάποτε. Οι μεγαλύτεροι είχαν τη δικαιολογία της ηλικίας, αλλά και οι νεότεροι δυσκολεύονταν αρκετά, ίσως επειδή η τηλεόραση έχει κάνει τόσο νωθρό το μυαλό μας που κι η μνήμη δεν ανακαλεί τις πληροφορίες της όσο γρήγορα θα θέλαμε. Έχουν παρέλθει προ πολλού και τα βραδάκια εκείνα που, όπως μας πληροφορούν οι αφηγήτριές μας, με το φαναράκι τους, ή το φακό τους αργότερα, πήγαιναν να αποσπερίσουν στης γειτόνισσας. Τότε που το να περάσουν για λαγκαδιά μέσα στη νύχτα για να βρεθούν µε τους τρίλους των διπλανών χωριών δεν ήταν κόπος, αλλά λεπτομέρεια, εξαιτίας της χαράς για την επικείμενη συνεύρεση.
Τότε που η παραστατική αφήγηση ενός παραμυθιού ή μιας εύθυμης ιστορίας ήταν το αλατοπίπερο της βραδιάς, η ιδιότητα που έκανε τα πάντα μαγικά για αρκετή ώρα. Δεν είναι τυχαίο που οι αφηγητές της παρούσας συλλογής μαζί µε το παραμύθι θυμόνταν και το όνομα του ανθρώπου από τον οποίο το άκουσαν, και το ανέφεραν με νοσταλγία και σεβασμό. Για μας τους νεότερους η εικόνα αυτή, όσο και η διάθεση αυτή, μας είναι άγνωστη, όσο κι αν διατεινόμαστε ότι νιώθουμε μοναξιά.
Όσον αφορά στο κρητικό ιδίωμα, το οποίο ήταν ιδιαίτερα έντονο στον προφορικό λόγο των πιο ηλικιωμένων αφηγητών μας (γεννημένοι ανάμεσα στο 1920 και 1920), κρατήθηκε στο μέτρο που η ανάγνωση των παραμυθιών θα είναι κατανοητή από τα παιδιά, χωρίς όμως να προδίδεται και το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της διαλέκτου μας. Το ύφος της αφήγησης παρέμεινε εκείνο, στο οποίο μας παραδόθηκε από τον ίδιο τον αφηγητή. Είναι χαρακτηριστικό πάντως, ότι το ιδίωµά μας αρχίζει σιγά -σιγά να αμβλύνεται, όπως φαίνεται και από τα παραμύθια που οι αφηγητές τους είναι σήμερα έφηβοι (π.χ. Ἡ έξυπνη κόρη), ή από μια διάθεση των αφηγητών να είναι περισσότερο λόγιοι.
Ο τόπος προέλευσης των παραμυθιών της συλλογής απλώνεται από τα Χανιά ως το Ηράκλειο. Κάθε παραμύθι της συλλογής φέρει κάτω από τον τίτλο του και την τοποθεσία προέλευσής του.
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να κάνουμε για τα παραμύθια και τις ευτράπελες διηγήσεις με τους τίτλους: «Αντζί ήτονε η μάνα μου», «Ο πειρασμός», «Ο αράπης», «Η κυρά Καλή κι η κυρά Κακή», «Ο Πολυροβυθάς», «Η Μουσική τση Μαινεμένης», τα οποία κατέγραφα σε μια παλαιότερη προσπάθεια συλλογής προφορικού υλικού, που οργάνωσε η Νομαρχιακή Επιτροπή Λαϊκής Επιμόρφωσης Ρεθύμνης σε συνεργασία με την Πολιτιστική Κίνηση Μαργαριτών το έτος 1999.
Τα παραμύθια με τους τίλους «Άσπρη σαν το χαρτί – κόκκινη σαν το ρόδο», «Το Χρυσό Κουμπί», «Ο Μόσκος», «Ο έξυπνος γάτος», συνέλεξε κατά τη διάρκεια του ίδιου προγράμματος της Ν.Ε.Λ.Ε. η κα Ειρήνη Κλάδου και ο κ. Κώστας Παπαδάκης, τους οποίους και ευχαριστώ για την παραχώρηση αυτού του υλικού.
Έπειτα, η συλλογή εμπλουτίστηκε μετά από προσωπικές συνεντεύξεις στους άλλους τρεις νομούς της Κρήτης. Πρέπει να αναφέρω επίσης ότι τα παραμύθια µε τους τίτλους «Το μαγικό δαχτυλίδι», «Το χρυσό κλουβί, «Το μαγεμένο αρνάκι», «Το μαγικό μαντιλάκι» προέρχονται μεν από την πόλη του Ηρακλείου αλλά από αφηγήτρια μικρασιατικής καταγωγής, ενώ, τέλος, τα παραμύθια µε τους τίτλους «Ο Πουλερής», «Το αλάτι», «Η έξυπνη κόρη» καταγράφηκαν από τη 16χρονη µαθήτριά μου Ελένη Χνάρη στο χωριό της μητέρας της, Μάραθος Μαλεβιζίου Ηρακλείου, και ειδικά την «Έξυπνη κόρη» την αφηγήθηκε η ίδια για τις ανάγκες της συλλογής. Την ευχαριστώ πολύ για τη συμμετοχή της στη συλλογή.
Ιδιαίτερες ευχαριστίες χρωστώ και στους αφηγητές των παραμυθιών πού χωρίς αυτούς η συλλογή αυτή δεν θα είχε πραγματοποιηθεί:
Στις κυρίες Λαμπρινή Τεκονάκη, και Ελένη Δροσάκη, στον αείμνηστο Γιώργη Βαβουδάκη, στον κ. Αντώνη Αρχοντάκη, στο ζεύγος Μαρίας και Μανώλη Ζαχαριουδάκα, στην κα Μαργαρίτα Μάλαμα, στην κα Φρόσω Παλταντζή, στον αείμνηστο Ανδρέα Καστελιανό, στην κα Ευαγγελία Σκουτέλη, στις κυρίες Ελένη και Γεωργία Μαρή, στον αείμνηστο παππού μου Μανώλη Δαλαμβέλα, και στη γιαγιά μου Ευαγγελία Δαλαμβέλα.
Στην Κ.Ε.ΚΑ.Ν.Α.Ρ. – Ν.Ε.Λ.Ε. Ρεθύμνου για την παραχώρηση των παραμυθιών που προήλθαν από το πρόγραµµα «Διαχείριση Πολιτιστικής Κληρονομιάς».
Στη διευθύντρια του Κ.Α.Π.Η. Περάματος Γεροποτάµου κα Ελευθερία Βελονάκη για τη βοήθεια και τη συμπαράστασή της.
Στο Κέντρο Κρητικής Λαϊκής Τέχνης και ξεχωριστά στον Γιώργη Βενετούλια για τη συνεργασία και την ενθάρρυνσή του.
Στέλλα Πιθαρούλιου
