Η τέχνη στην εικονική της αισθητική | του Απόστολου Αποστόλου
δεύτερο μέρος
[Συνέχεια από το χθεσινό άρθρο]
Σε μια αναζήτηση της φιλοσοφικής προβληματικής περί του εικονικού, στεκόμαστε στον Deleuze ο οποίος με ξεχωριστή ακρίβεια βάζει το ζήτημα σε ξεχωριστή θέση. Ο Deleuze χρησιμοποίησε τον όρο εικονικό για να αναφερθεί σε μια πτυχή της πραγματικότητας που είναι ιδανική, αλλά και πραγματική. Ένα παράδειγμα αυτού είναι το νόημα ή η έννοια μιας πρότασης που δεν αποτελεί υλική πτυχή αυτής της πρότασης (είτε γραπτή είτε προφορική), αλλά παρόλα αυτά αποτελεί χαρακτηριστικό αυτής της πρότασης. Τόσο ο Henri Bergson, ο οποίος επηρέασε έντονα τον Deleuze, όσο και ο ίδιος ο Deleuze χτίζουν την αντίληψή τους για το εικονικό με αναφορά σε ένα απόσπασμα στο οποίο ο συγγραφέας Marcel Proust ο οποίος ορίζει μια εικονικότητα, ως μνήμη ως «πραγματική αλλά όχι πλήρως πραγματική, ιδανική αλλά όχι αφηρημένη». Ένας ορισμός αναφορικά με το εικονικό γράφτηκε από τον Charles Sanders Peirce, ο οποίος αναφέρεται στη φιλοσοφία του Duns Scotus, υποστηρίζει αυτή την κατανόηση του εικονικού ως κάτι που είναι «σαν» να ήταν πραγματικό
Η έννοια του εικονικού από τον Ντελέζ έχει δύο όψεις: πρώτον, το εικονικό είναι ένα είδος επιφανειακού αποτελέσματος που παράγεται από πραγματικές αιτιακές αλληλεπιδράσεις σε υλικό επίπεδο. Όταν κάποιος χρησιμοποιεί έναν υπολογιστή, η οθόνη εμφανίζει μια εικόνα που εξαρτάται από τις φυσικές αλληλεπιδράσεις που συμβαίνουν σε επίπεδο υλικό. Το παράθυρο δεν είναι πουθενά στην πραγματικότητα, αλλά παρ’ όλα αυτά είναι πραγματικό και μπορεί να αλληλεπιδράσει. Αυτό το παράδειγμα οδηγεί στην πραγματικότητα στη δεύτερη πτυχή του εικονικού που επιμένει ο Deleuze και την αποκαλεί γενεσιουργό της φύση. Αυτό το εικονικό είναι ένα είδος δυνατότητας που εκπληρώνεται στην πραγματικότητα. Δεν είναι ακόμα υλικό, αλλά είναι πραγματικό.
Ο Deleuze υποστηρίζει ότι ο Henri Bergson ήταν εκείνος που ανέπτυξε «την έννοια του εικονικού στον υψηλότερο βαθμό» και ότι στήριξε ολόκληρη τη φιλοσοφία του σε αυτό. Αναφερόμενος στον Bergson ο Ντελέζ γράφει ότι το «εικονικό» δεν αντιτίθεται στο «πραγματικό», ενώ το «πραγματικό» αντιτίθεται στο «πιθανό». Αυτός ο ορισμός, ο οποίος είναι σχεδόν αδιάκριτος, προέρχεται από τους μεσαιωνικούς Σχολαστικού και τη μεσαιωνική λατινική λέξη virtualis. Ο Ντελέζ ταυτίζει το εικονικό, που θεωρείται ως μια συνεχής πολλαπλότητα, με τη «διάρκεια» του Henri Bergson θα πει: «εικονικό είναι εκείνο που πραγματοποιείται και κατά τη διάρκεια της πραγματοποίησης του είναι αδιαχώριστο από την κίνηση της πραγματοποίησής του». Différence et Répétition.
Για τον φιλόσοφο Pierre Lévy, το εικονικό δεν είναι αντίθετο με το πραγματικό. Η έννοια του εικονικού έρχεται σε αντίθεση με την έννοια του παρόντος. Η λέξη virtual προέρχεται από το μεσαιωνικό λατινικό virtualis, όπως αναφέραμε και παραπάνω το οποίο με τη σειρά του προέρχεται από το virtus, που σημαίνει δύναμη. Στη φιλοσοφία, είναι εικονικό αυτό που υπάρχει σαν δυναμική και όχι στην πράξη. Για παράδειγμα, το δέντρο υπάρχει ουσιαστικά σαν σπόρο, δηλαδή εκφράζει μια δυναμική.
Στο Différence et Répétition, ο φιλόσοφος Gilles Deleuze διακρίνει την έννοια της δυνατότητας και την έννοια της εικονικότητας. Το δυνατό θα πραγματοποιηθεί χωρίς τίποτα να αλλάξει, στον προσδιορισμό ή στη φύση του, όντας έτσι ένα φανταστικό «πραγματικό» (πιθανό). Το δυνατό είναι ακριβώς όπως το «πραγματικό»: απλώς του λείπει η ύπαρξη. Η πραγματοποίηση ενός εφικτού είναι η καινοτόμος παραγωγή μιας ιδέας ή μιας φόρμας. Έτσι, η διαφορά μεταξύ πιθανού και πραγματικού είναι καθαρά λογική.
«Σε αντίθεση με ό,τι είναι δυνατό, στατικό και ήδη συγκροτημένο, το εικονικό μοιάζει με προβληματικό σύμπλεγμα, με έναν κόμπο δυνάμεων που συνοδεύει μια κατάσταση, ένα γεγονός, ένα αντικείμενο ή οποιαδήποτε οντότητα και που το ονομάζει διαδικασία επίλυσης. Αυτό το προβληματικό σύμπλεγμα ανήκει με μια υπό εξέταση οντότητα και μάλιστα αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες διαστάσεις της φιλοσοφίας . Το πρόβλημα με τον σπόρο, για παράδειγμα, είναι φυτρώνει ένα δέντρο εν δυνάμει Pierre Lévy”.
Στη συνέχεια, το εικονικό διασχίζει όλη την ενημέρωση και εμφανίζεται ως λύση σε ένα πρόβλημα, μια λύση που δεν περιλαμβανόταν ποτέ άλλοτε. Για παράδειγμα, εάν η εκτέλεση ενός καθαρά λογικού προγράμματος υπολογιστή έχει να κάνει με το πιθανό / πραγματικό ζεύγος, η αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπων και υπολογιστικών συστημάτων έχει να κάνει με τη διαλεκτική του εικονικού και του πραγματικού. Η εικονικοποίηση μπορεί να οριστεί ως η αντίστροφη κίνηση της ενημέρωσης. Αποτελείται από ένα πέρασμα από το «ρεύμα» στο «εικονικό», που καταλήγει σε μια «ανύψωση στην εξουσία». Η εικονικοποίηση δεν είναι μια αποπραγματοποίηση (η μετατροπή μιας πραγματικότητας σε ένα πιθανό σύνολο). Η εικονικοποίηση οποιασδήποτε οντότητας συνίσταται στην ανακάλυψη ενός γενικού ζητήματος το οποίο λειτουργεί ως σχέση.
Σύμφωνα με τον Pierre Lévy, η εικονικοποίηση περνά και μέσα από το σώμα. Επεκτείνοντας τις ευφυΐες του σώματος ακόμη και στους τρόπους διατροφής. Σήμερα εφεύραμε εκατό τρόπους για να χτίσουμε τον εαυτό μας, να μοντελοποιήσουμε τον εαυτό μας: διαιτολογία, bodybuilding, πλαστική χειρουργική κλπ. Ωστόσο και η αντίληψη του σώματος εξωτερικεύεται από τα συστήματα τηλεπικοινωνιών που αποτελούν τον ορίζοντα της εικονικοποίησης.. Για παράδειγμα χάρη στις τεχνολογίες του σήμερα όπως κάμερες, μπορούμε να αντιληφθούμε τις αισθήσεις κάποιου άλλου σε άλλη στιγμή και σε άλλο τόπο. Η συμμετρική λειτουργία της αντίληψης γίνεται έτσι προβολή στον κόσμο τόσο στη δράση όσο και στην εικόνα. Κάθε νέα συσκευή προσθέτει ένα είδος δέρματος, ένα ορατό σώμα στο τρέχον σώμα. Το σώμα είναι αναποδογυρισμένο σαν γάντι. Το εσωτερικό περνά στο εξωτερικό . Κάθε μεμονωμένο σώμα γίνεται αναπόσπαστο μέρος ενός τεράστιου, παγκοσμιοποιημένου, υβριδικού υπερ-σώματος. Βungee jumping, αλπικό σκι, θαλάσσιο σκι, surfing και windsurfing, μεγιστοποιούν τη φυσική παρουσία μας εδώ και τώρα. Το προσωπικό σώμα είναι η προσωρινή ενημέρωση ενός τεράστιου υβριδικού κοινωνικού και τεχνοβιολογικού υπερσώματος. Το σύγχρονο σώμα μοιάζει με μια λαμπερή θερμότητα που προσκολλάται στο δημόσιο σώμα.
Ο Pierre Lévy υποστηρίζει επίσης ότι και το κείμενο λειτουργεί έτσι, δεδομένου ότι η προέλευσή του, είναι ένα εικονικό αντικείμενο, αφηρημένο, ανεξάρτητο από μια συγκεκριμένη υποστήριξη.
Γράφει αναφορικά με την εικονικότητα του κειμένου: «Το έργο της ανάγνωσης αποτελεί εικονιστική λειτουργία. Η ανάγνωση γίνεται μια εικονική μηχανή «ανακοστολογεί του κείμενο – όπως γράφει – για να ανοίξει ένα ζωντανό μέσο στο οποίο μπορεί να ξεδιπλωθεί το νόημα. Ο χώρος του νοήματος δεν υπάρχει πριν από την ανάγνωση. Η ανάγνωση το διασχίζει, το χαρτογραφεί, το κατασκευάζει, το ενημερώνει» θα μας πει ο Pierre Lévy.
Γιατί ο Lévy θεωρεί «κείμενο» κάθε είδους περίτεχνο λόγο ή εσκεμμένο σκοπό, συμπεριλαμβανομένων διαγραμμάτων, ακόμη και εικονογραφικών και κινηματογραφικών μηνυμάτων. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η γραφή έχει επιταχύνει τη διαδικασία της εικονικοποίησης της μνήμης, δηλαδή την εξωτερίκευσή της, και ως εκ τούτου δεν μπορεί να θεωρηθεί απλή καταγραφή του λόγου.
Το υπερκείμενο δεν προέρχεται από το κείμενο προέλευσης, αλλά από τη ρύθμιση του μεγέθους των κόμβων ή των βασικών μονάδων, τη δρομολόγηση των συνδέσεων και τη δομή της δι-επαφής πλοήγησης. Η ψηφιακή υποστήριξη επιτρέπει νέες μορφές συλλογικής ανάγνωσης και γραφής. Οι υπερκειμενικές συσκευές αποτελούν ένα είδος αντικειμενοποίησης, εξωτερίκευσης και εικονικοποίησης των διαδικασιών ανάγνωσης. Τα κείμενα στο Διαδίκτυο αποτελούν ουσιαστικά μέρος ενός τεράστιου και ταχέως αναπτυσσόμενου υπερκειμένου.
Στη σύγχρονη εποχή η οικονομία είναι μια οικονομία αποεδαφοποίησης ή εικονικοποίησης. Οι ανερχόμενοι τομείς της εικονικής οικονομίας είναι οι τηλεπικοινωνίες, οι υπολογιστές και τα μέσα ενημέρωσης, καθώς και η φυσική αποεδαφοποίηση. Τα οικονομικά είναι μια από τις δραστηριότητες της κλιμάκωσης εικονικοποίησης. Το βασικό της νόμισμα έσυγχρονίσει και μετέφερε την εργασία, το εμπόριο και την κατανάλωση. Οι πληροφορίες και η γνώση είναι άυλα αγαθά. Οι πληροφορίες είναι εικονικές. Όσον αφορά την εργασία, δύο δρόμοι ανοίγονται σε επενδύσεις για να αυξηθεί η αποτελεσματικότητά τους: η πραγματοποίηση του εργατικού δυναμικού μέσω αυτοματοποίησης ή εικονικοποίησης των δεξιοτήτων από συσκευές που αυξάνουν τη συλλογική νοημοσύνη.
Μια άλλη εκτίμηση κάνει ο Denis Berthier, στο βιβλίο του 2004 «Méditations sur le réel et le virtuel» («Διαλογισμοί για το πραγματικό και το εικονικό»), που βασίζεται σε χρήσεις στην επιστήμη (εικονική εικόνα), την τεχνολογία (εικονικός κόσμος). Στο ίδιο οντολογικό επίπεδο με τις «πιθανές» (δηλ. ιδανικά-πιθανές) αφαιρέσεις, αναπαραστάσεις ή φανταστικές «μυθιστορίες», το πραγματικά «υλικό» ή το πραγματικά «πιθανό», το «εικονικό» είναι «ιδανικό» όλα γίνονται πραγματικά όλα αυτά ουσιαστικά εμφανίζουν τις πλήρεις ποιότητες του πραγματικού —με έναν καθαρά πραγματικό (δηλαδή, δυνητικό) τρόπο. Το πρωτότυπο σήμερα αποτελεί μια αντανάκλαση έναν καθρέφτη: είναι ήδη εκεί, είτε μπορεί κανείς να το δει είτε όχι. Δεν περιμένει κανενός είδους πραγματοποίηση. Αυτός ο ορισμός επιτρέπει σε κάποιον να κατανοήσει ότι τα πραγματικά εφέ μπορεί να εκδοθούν από ένα εικονικό αντικείμενο, και η αντίληψή μας και η σχέση μας, να κριθεί πλήρως αληθινή, ακόμα κι αν δεν είναι. Αυτό εξηγεί πώς η εικονική πραγματικότητα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως σύμπλεγμα φόβων Ο Brian Massumi έχει καταδείξει τις πολιτικές συνέπειες της εικονικής διαχείρισης.
Σήμερα οι συγγραφείς πάνω απ’ όλα χρησιμοποιούν όρους όπως “πιθανό”, “δυνητικό” και “πραγματικό” με διαφορετικούς τρόπους και σχετίζουν διαφορετικά ο καθένας το εικονικό κάτω από άλλους όρους. Ο Ντελέζ θεωρεί το αντίθετο του εικονικού ως πραγματικό. Ο Rob Shields υποστηρίζει ότι το αντίθετο από το εικονικό είναι το υλικό γιατί υπάρχουν και άλλες πραγματικότητες, όπως μια πιθανότητα (π.χ., οι «κίνδυνοι» είναι πραγματικοί κίνδυνοι που δεν έχουν ακόμη υλοποιηθεί, αλλά υπάρχει μια «πιθανότητα» να πραγματοποιηθούν).
Το εικονικό είναι πολύ περισσότερο κάτι άλλο από εκείνο που σκέφτεται κάποιος με τεχνικούς ή επικοινωνιακούς όρους. Ο Μ. Λούθηρος υποστήριξε στο κείμενό του The Sacrament of the Body and Blood of Christ—Against the Fanatics, μαζί με άλλους Προτεστάντες, κυρίως τον Zwingli, έναν εικονικισμό της Χριστιανικής Ευχαριστίας, σε ευθυγράμμιση με την Καθολική παράδοση, θεμελιώνει την άποψη ότι η Ευχαριστία ήταν στην πραγματικότητα και όχι ουσιαστικά σώμα και αίμα Χριστού.
Σύμφωνα με τον Massumi στο «Parables for the Virtual», το εικονικό είναι κάτι «απρόσιτο στις αισθήσεις» και μπορεί να γίνει αισθητό στα αποτελέσματά του. Ο ορισμός του συνεχίζει να εξηγεί την εικονικότητα μέσω της χρήσης ενός τοπολογικού σχήματος, στο οποίο οι φωτογραφίες όλων των σταδίων του μετασχηματισμού της θα δημιουργούσαν μια εικονική εικόνα. Η εικονικότητά του έγκειται στην αδυναμία του να φανεί ή να διαγραμμιστεί σωστά, αλλά μπορεί να συλληφθεί στη φαντασία.
Ο Michael Rush θέτει το ζήτημα της αποσταθεροποίηση της εμπειρίας με την εικονικότητα και κυρίως στις εικαστικές διαδικασίες. Πως μπορεί να γίνει η καλλιτεχνική η μίμηση προ-εικόνισμα σταθερότητας της εμπειρίας; Άλλο ένα καίριο ζήτημα ο Michael Rush λοιπόν θα γράψει: «Η μίμηση του πραγματικού δεν ενδιαφέρει ιδιαίτερα αυτούς τους καλλιτέχνες. Τους ενδιαφέρει η μετάλλαξη της σύλληψης και των ιδεών. Οταν ο Μπρους Νάουμαν, ο Μάικλ Σνόου και ο Πίτερ Κάμπους, στράφηκαν στη βιντεοτεχνολογία στη δεκαετία του 1960, το έκαναν για να προκαλέσουν τις προσδοκίες του κοινού, αποσταθεροποιώντας τες και παρέχοντας μια ασυνήθιστη, αντί της κοινής, εμπειρία. Οι «Περιστρεφόμενες σφαίρες» του Νάουμαν, του 1970, είναι ψιλά μια μαγευτική και αινιγματική εμπειρία και σε παρόμοιες προσπάθειες αλλαγής των γνωστών εμπειριών, προέβησαν και κινηματογραφιστές της εποχής εκείνης. Όμως, για να προέλθει αληθινά σπουδαία τέχνη από την εικονική πραγματικότητα, πρέπει να υπερκερασθεί το μαγικό της στοιχείο. H Κάθλιν Χάρλαν, διευθύντρια του Μουσείου Κράνερτ στο Πανεπιστήμιο του Ιλλινόις, προσβλέπει στην ταύτιση της καλλιτεχνικής φαντασίας με την τεχνολογική εξέλιξη. Οι καλλιτέχνες δεν πρέπει απλώς να χρησιμοποιούν την τεχνολογία αλλά να την απελευθερώνουν.Η εικονική πραγματικότητα δίνει απεριόριστες δυνατότητες στη χρήση του φωτός, του ήχου, του χώρου, της αίσθησης, της σύλληψης, της οπτικής εμπειρίας και της κατάλυσής της που είναι όλα τους στοιχεία της σύγχρονης τέχνης. Το ζήτημα δεν είναι τα μηχανήματα, όπως λέει ο Τζον Ιπολίτο. Και βέβαια, το ζήτημα είναι οι ιδέες. H τεχνολογία είναι εδώ, αλλά περιμένει να απελευθερωθεί. Με ιδέες.» (Michael Rush Καθημερινή 10.01.2006)
Η εικονική πραγματικότητα μπορεί να μην είναι σε θέση να παρέχει τις πληροφορίες (συγκεκριμένα συμβάντα) που προκαλούν συναισθηματικές αντιδράσεις που χρειαζόμαστε ως άνθρωποι, αλλά οι ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις επιτρέπουν τις δυνατότητες να συμπληρώσουν όλες τις δυνατές προϋποθέσεις. Εξάλλου οι ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις δεν είναι σεναριακά γεγονότα, λες κάτι και κάποιος, σε εικονικό περιβάλλον, αντιδρά σε αυτό. Ο αυθορμητισμός των ανθρώπινων αλληλεπιδράσεων παραμένει το ίδιο δυνατός και στον εικονικό κόσμο. Αυτός ο αυθορμητισμός παρέχει τα «εστιακά πράγματα», όπως τα αποκαλεί ο Albert Borgmann, τα οποία δεν είναι επινοημένα όπως τα σεναριακά γεγονότα. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει θα πει ο Borgmann ότι θα απαξιώσουμε τις εικονικές εφαρμογές αλλά επίσης δεν θα τις υπερεκτιμήσουμε θα διατηρήσουμε την πρόθεση μας να δοκιμάσουμε να αναγνωρίσουμε εκ νέου να ξαναδούμε, να ξαναστοχαστούμε την πραγματικότητα. Θα λέγαμε μάλιστα ότι η αντίληψη του για τα «εστιακά πράγματα» μοιάζει πολύ με το επιχείρημα του Μάρτιν Χάιντεγκερ για τις συσκευές που «πλαισιώνουν» περιβάλλοντα πέρα από το οργανικό επίπεδο. Ο Borgmann υποστηρίζει ότι η σύγχρονη τεχνολογία εστιάζει σε αυτό που αποκαλεί «παράδειγμα συσκευών» στο οποίο ο σκοπός της τεχνολογίας είναι να μεγιστοποιήσει την αποδοτικότητα. Τα εστιακά πράγματα είναι τα πράγματα που βιώνουμε και που μας οδηγούν σε έναν στόχο (ή στην ολοκλήρωση μιας λειτουργίας). Εάν η τεχνολογία μειώνει τη διαδικασία που οδηγεί στον στόχο, μειώνει επίσης τις εμπειρίες, τα κεντρικά πράγματα. Ο Borgmann προτρέπει ότι πρέπει να έχουμε αυτά τα κεντρικά πράγματα γιατί φέρνει κοντά τους ανθρώπους και μας δίνει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα να ζήσουμε. Αλλά αυτή δεν είναι και η οντολογία μας. Ένα από τα παραδείγματά του είναι το γρήγορο φαγητό έναντι του έτοιμου φαγητού. Δεν υπάρχουν εστιακά πράγματα που μπορείτε να αποκτήσετε με τον φευγαλέο χρόνο που χρειάζεται για το γρήγορο φαγητό σε σύγκριση με τη χρονοβόρα αλλά λιγότερο πεζή διαδικασία προετοιμασίας ενός σπιτικού γεύματος. Έτσι, η λύση του Borgmann είναι να «δέσει την τεχνική σφαίρα για να αποκαταστήσει την κεντρική θέση του νοήματος» (Andrew Feenberg 330). Αποτελεί ουσιαστικά μια πράξη μετριοπάθειας στη χρήση της τεχνολογίας. Ωστόσο, ο Andrew Feenberg επικρίνει τον Borgmann με τον ίδιο τρόπο που έκανε και για τον Heidegger, δηλαδή την αδιαφορία του για τον τεχνικό σχεδιασμό και την ανάλυσή του. Στην πραγματικότητα, δεν είναι σαφές θα μας πει στο έργο του Borgmann εάν οι επικρίσεις του αφορούν τη στάση μας απέναντι στην τεχνολογία ή τον τεχνικό σχεδιασμό της ως ένα στοιχείο μιας νέας οντολογίας. Μπορεί δηλαδή η νέα τεχνολογία να οργανώνει μια νέα οντολογία σε άλλους ορίζοντες πέρα από τις ανθρωποκεντρικές και σημειολογικές αναχωνεύσεις; Αυτό αποτελεί ένα σύγχρονο πρόβλημα και μαζί ένα ερώτημα της Φιλοσοφίας.
Απόστολος Αποστόλου
Ο Απόστολος Αποστόλου είναι καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας. Δίδαξε στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Ψυχολογίας, και ως Επισκέπτης Καθηγητής στο Universita’ degli Studi di Padova και στο Universita’ degli Studi di Salento, καθώς επίσης στα Ελεύθερα Πανεπιστήμια Libera Universita’ di Arese (Μιλάνο) και Libera Universita’ di Collefero (Ρώμης).
Το 2006 λειτούργησε η Ελληνική Φιλοσοφική Συμβουλευτική κάτω από την εποπτεία του.
Το 2008 ίδρυσε μαζί με τον Καθηγητή Φιλοσοφικής Συμβουλευτικής Mario Guarna, την Cristina Finazzi και συνεργάτες κορυφαίους καθηγητές Φιλοσοφικής Συμβουλευτικής στην Φλωρεντία.
Έχει αρθρογραφήσει σχεδόν σε ελληνικά περιοδικά για θέματα λογοτεχνίας, φιλοσοφίας, πολιτικής, τέχνης, καθώς και στον ημερήσιο τύπο. Άφθονη αρθρογραφία υπάρχει και σε περιοδικά του εξωτερικού. Έχει επιμεληθεί και έχει ιδρύσει περιοδικά και έχει γράψει τρία βιβλία.
Διδάσκει Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία στη Σχολή Δημόσιας Διοίκησης.
