Το δεκαπενθήμερο περιοδικό «Ελεύθερα Γράμματα», που έφερε τον υπότιτλο «περιοδικό τῆς ζωντανῆς σκέψης» εκδόθηκε το 1945 και κυκλοφορούσε με διακοπές εξαιτίας των διώξεων, από το 1945 έως το 1951.
Διευθυντής του ήταν σμυρνιός λογοτέχνης και ιστοριογράφος Δημήτρης Φωτιάδης (1898-1988) γνωστός για το έργο του για την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Οι γονείς του ήταν εύποροι, και ο ίδιος κατατάχτηκε ως εθελοντής στον ελληνικό στρατό κατά τη διάρκεια του Μικρασιατικού Πολέμου. Με τη Μικρασιατική καταστροφή κατέφυγε στην Αθήνα και έκανε την εμφάνισή του στα γράμματα με τα θεατρικά Μάνια Βιτρόβα και Το μαγεμένο βιολί το 1931, ενώ εργάστηκε και ως διευθυντής του περιοδικού Νεοελληνικά Γράμματα(1936-1941). Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πόλεμου έφυγε στο εξωτερικό και εργάστηκε ως ανταποκριτής στο Λονδίνο και τη Μέση Ανατολή. Ξαναγυρνώντας στην Ελλάδα εξορίστηκε στη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου στη Μακρόνησο, την Ικαρία και τον Άγιο Ευστράτιο, ενώ υπήρξε διευθυντής του περιοδικού Ελεύθερα Γράμματα (1945-48). Μετά την απελευθέρωσή του έγινε στέλεχος της ΕΔΑ. Μετά τον πόλεμο στράφηκε στην ιστοριογραφία, επικεντρώνοντας το έργο του κυρίως στην Ελληνική Επανάσταση του 1821. Τιμήθηκε με το Μετάλλιο της Εταιρείας Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Σορβόννης (1939) και το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορηματικής Βιογραφίας (1982, για το έργο του «Ενθυμήματα»).
Από το σημαντικό αυτό λογοτεχνικό περιοδικό ξεκινάμε να παρουσιάζουμε μια ανθολογία από το περιεχόμενό του. Πρώτη παρουσίαση, ένα ποίημα του Κρίτωνα Αθανασούλη με τίτλο «Κρήτη». Δημοσιεύτηκε στα «Ελεύθερα Γράμματα» τεύχος 40, της Παρασκευής 5 Απρίλη 1946, στη σελίδα 97, στη σειρά «σύγχρονη ποίηση».
ΚΡΗΤΗ
Τοῦ Κρίτωνα ΑΘΑΝΑΣΟΥΛΗ
Ἐδῶ καταμεσὶς στὸ πέλαγο εἶνε τὸ ἄνθος τῶν βυθῶν
Τὸ πρῶτο πάτηµα τοῦ ἀφρικάνικου ἥλιου
Τὸ φῶς κουρνιάζει τὰ βράδυα στὰ δαφνόφυλλα
μὲ τὴ φωτιὰ στὸ στόµα καὶ τὴν ὑποψία στὰ µάτια
ἀπ᾿ τὰ βυζιὰ τῶν λόφων θρέφουντ᾽ οἵ ἐλιὲς
παίζ’ ἡ ἀνάσα Ἑλλάδα µές στὰ στάχυα.
Καὶ σὺ μωρὲ στραβοβορηὰ π᾿ ἀναταρᾶς συθέµελα μὲ τὴ φυσούνα σου
τὰ σπλάχνα τοῦ ἥλιου ἀπὸ τὰ σταυροδρόµια τ’ οὐρανοῦ
θέλουµε τὸ νησί µας νὰ µερέψει
ἔτσι νὰ μὴν ἀκούγετ᾽ ὁ χορὸς τῶν λουλουδιῶν
κι ἔρχουνται τὰ καϋμένα τὰ πουλιὰ ἀπ᾿ τοὺς πάγους
μὲ τὰ φτερὰ τῆς καταιγίδας.
Στάσου μωρὲ βορηὰ λίγο ν᾿ ἀκούσουμε
στάζει ἄπ᾽ τὰ ράµφη τους Σιωπὴ Σιωπὴ Σιωπὴ
φέρνουν ἀπ᾿ τὴν ᾿Αθήνα δάκρυ καὶ χειμῶνα
μέσ᾽ τὴν καρδιά τους τὸ σφυγμό της.
Ἔρχονται νὰ μᾶς ποῦν πὼς πέρασαν
σαράντα μεραρχίες µές ἀπ᾽ τὶς πληγές τους
γιὰ τὸ κόκκινο χιόνι τῆς Αλβανίας ποὔγινε λάβαρο στὰ στέρνα µας
γιὰ τὶς ἕντεκα µέρες ποὺ ἑτοιμάζουνται.
Απ΄ αὔριο θἆνε μνήμη ἡ Πολιτεία µας
δὲν θὰ μᾶς καταδέχεται οὔτε ἡ γῆς μὲ τὰ σπαρτά της
οἱ ἐλιές µας δὰ πετροβολοῦν τ’ ἀφεντικά τους
αἷμα θὰ πιπιλάει ἀπ᾽ τὰ βυζιά µας ὁ ἥλιος τους
τὸ αἷμα µας θὰ κινάει τὶς μηχανές τους.
Απ΄ αὔριο ἀρχίζουν νὰ μετροῦν ἕντεκα μέρες
γιὰ νὰ ταιριάξουν τὰ συρµατοπλέγματα
γιὰ τ’ ἁρμυρὰ ἀετόπουλα ποὺ θὰ λουφάξουν.
δὲν ξέρουνε πὼς ὁ Γιαλός µας ἔχει μιὰ κοχύλαν ἄσφαιρη
γ ἀντιμηνύσει στὶς καρδιές;
«Ποὖσαι καϋμένε Καπετὰν Μανοῦσο Σφακιανὲ
μὲ τὶς ἑξῆντα πέντε σου Ἄνοιξες
μὲ τὸ τριαντάφυλλο στὸ κούτελο
μὲ τὴ φωτιὰ στὰ στήθια καὶ στὴ φτέρνα
νὰ Ἑελογιάσεις τ’ ἄραχλο τὸ Ῥέθεμνο καὶ μᾶς
καὶ μᾶς ποὺ καίει ὅ κίντυγος στ’ ἀκροθαλάσσι.
Πάτα μπρὲ Χείμαρρε στὰ γύχια κι’ ἄνου…
Ἂκου
Πῶς ἔτρεξε τὴν ἄλλη μέρα. τὸ νησὶ
ὅπως σκαμπίλιζε τὴ νύχτα ὁ Ψηλορείτης
κι ἔφερε τὴν ψυχή τοῦ Ταύρου µέσα στὸ σκουφί
μέσ’ τὸ σκουφί τοῦ ᾽Αντάρτη.
Άκου ποὺ φτάνουν τὰ πουλιὰ
μιλοῦν ἀντίκρυ οἱ κάβοι μὲ σενιάλα
σειρῆνες πέρα διαλαλοῦν τ᾽ ἀρχίνισμα.
Κουράγιο Παναγιά µου ΜΑΤΩΜΕΝΗ
Κουράγιο Παναγιὰ ΤΑΠΕΙΝΩΜΕΝΗ
Κουράγιο Παναγιά µου ΠΟΝΕΜΕΝΗ
Ἡ πρώτη ἀπὸ τὶς ἕντεκα μέρες !
Ὄχι ἀπὸ κεῖ τ᾽ ἅρματα
“Απὸ τὸν Ἣλιο. (Ἀπόσπασμα)
ΚΡΙΤΩΝΑΣ ΑΘΑΝΑΣΟΥΛΗΣ (1916-1979)
Ο Κρίτωνας Αθανασούλης γεννήθηκε στην Τρίπολη. Παρακολούθησε μαθήματα στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου στην Αθήνα (διέκοψε τις σπουδές του στο τρίτο έτος), και εργάστηκε αρχικά κοντά στον Ρήγα Γκόλφη και στη συνέχεια στο Συμβολαιογραφικό Σύλλογο Αθηνών, όπου είχε τη θέση του διευθυντή. Η πρώτη του ποιητική συλλογή εκδόθηκε το 1940 και είχε τίτλο Κάιν και Άβελ. Συνεργάστηκε με το περιοδικό Η Εφημερίδα των Ποιητών, όπου ήταν και μέλος της εκδοτικής ομάδας.
Τιμήθηκε με το Βραβείο της Ομάδας των Δώδεκα (1963, για τη συλλογή Αγριόχοιρος), το Α’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1969, για τη συλλογή Το μικρό μου σύμπαν) και το βραβείο ποίησης του ιταλικού περιοδικού Bataglia Letteraria (1956, για τη συλλογή Ξενοδοχείον ο κόσμος). Το 1969, ο ποιητής, είχε κληθεί από την Ασφάλεια προκειμένου να δώσει εξηγήσεις, επειδή το ποίημα του «ο Αγριόχοιρος» απαγγέλθηκε στο θέατρο των Εθνών από των αριστερών πεποιθήσεων Ιταλό ηθοποιό Vittorio Gasman.
Η ποιητική πορεία του Αθανασούλη ξεκίνησε από το χώρο του λυρικού και κοινωνικού λόγου και οδηγήθηκε σταδιακά στην υπαρξιακή αγωνία και τον εσωτερικό λόγο. Ασχολήθηκε επίσης με το κριτικό δοκίμιο και το θέατρο. Έργα του μεταφράστηκαν σε πολλές ξένες γλώσσες. Πέθανε από καρδιακή ανακοπή.
Εργογραφία του Κρίτωνα Αθανασούλη
Ι. Ποίηση
• Κάιν και Άβελ. Αθήνα, 1940.
• Η πολιτεία της νύχτας. Αθήνα, 1943.
• Ω γλυκύ μου έαρ. Αθήνα, 1944.
• Το τραγούδι των πέντε ανέμων· Ηρωική ραψωδία. Αθήνα, 1947.
• Ιχώρ ή Ο πίνακας μιας αγωνίας. Αθήνα, 1948.
• Λεπτομέρειες από τη λυπημένη ιστορία του ανθρώπου. Αθήνα, 1950.
• Αγωνία (και οι Ασκήσεις Ευαισθησίας). Αθήνα, 1952.
• Εσωτερική περιπέτεια. Αθήνα, 1953.
• Με τους ανθρώπους και με κανέναν. Αθήνα, 1954.
• Ξενοδοχείον Ο ΚΟΣΜΟΣ. Αθήνα, 1956.
• Δύο άνθρωποι μέσα μου. Αθήνα, Δαίδαλος, 1957.
• Περιπτώσεις καθημερινότητας. Αθήνα, 1959.
• Η επίσκεψις του Άγγέλου. Αθήνα, Νέστωρ, 1961.
• Ο αγριόχειρος. Αθήνα, Δίφρος, 1963.
• Ποιήματα (1940-1966). Αθήνα, Δίφρος, 1966.
• Το μικρό μου σύμπαν. Αθήνα, Δίφρος, 1969.
• Ο Αγαθάγγελος. 1974.
• Ένας ποιητής στο δρόμο και οι σάτιρές μου για τη Λεωνόρα. Αθήνα, 1974.
• Ο Εφιάλτης και τα συμβάντα. Αθήνα, 1974.
• Το ανθρώπινο ζήτημα. Αθήνα, 1976.
ΙΙ. Θέατρο
• Ο άλλος της ωραίας μοναξιάς. Αθήνα, 1969.
ΙΙΙ. Δοκίμιο
• Ο ποιητής Ρήγας Γκόλφης· (Ένας πρόδορομος του καθαρού λόγου στην Ελλάδα). Αθήνα, [1957].
• Σελίδες από το προσωπικό μου ημερολόγιο. Αθήνα, 1958.
• Σήμερα η ποίηση… (σελίδες από το προσωπικό μου ημερολόγιο 1957-1967)Α΄· Θεωρία. Αθήνα, Οικονόμου, 1972.
ΙV. Συγκεντρωτικές εκδόσεις
• Τα ποιήματα (1967-1979), τόμος Β΄· Εισαγωγικό σημείωμα Μιχάλη Μερακλή. Αθήνα, 1980.
