Του αργαστηριού τα λόγια | του Νίκου Λουκαδάκη
Στα χνάρια των λέξεων
Η υφαντική τέχνη, καθαρά γυναικεία υπόθεση, ακολουθεί την ανθρώπινη ιστορία κατά πόδας και η γέννησή της πρέπει να αναζητηθεί στην κάλυψη βασικών βιοτικών αναγκών αλλά και στην αχόρταγη γυναικεία δημιουργικότητα. Πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων (κυρίως λίθινα σφοντύλια για το τέντωμα των νημάτων στον όρθιο αργαλειό) αποδεικνύουν τη χρήση του αργαλειού στην αρχαία Ελλάδα (ανάλογα ευρήματα στην Αίγυπτο και στην Κίνα). Υπάρχουν βέβαια και οι αδιάψευστοι μάρτυρες της αρχαίας αγγειογραφίας, των Ομηρικών επών και της αρχαίας Ελληνικής μυθολογίας (μύθος της Αράχνης).
Στην Κρήτη, το αργαστήρι (αργαλειός) ήταν βασικό στοιχείο της οικοσκευής μέχρι και πριν από λίγες δεκαετίες, καλύπτοντας τις ανάγκες του σπιτιού σε ένδυση και εξοπλισμό. Απαραίτητη η γνώση του αργαστηριού για κάθε νοικοκυρά, έτσι η μάνα φρόντιζε να μάθει στη θυγατέρα της (και υποψήφια νύφη) την απαιτητική τέχνη της υφαντικής. Στην πολύπλοκη διαδικασία της ύφανσης, όπως είναι φυσικό, χρησιμοποιούνταν και το ανάλογο λεξιλόγιο. Το λεξιλόγιο αυτό που περιλάμβανε τα στάδια και τα εργαλεία της ύφανσης, παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον και πολλές λέξεις έχουν μακρά ιστορία, όση και ο αργαλειός. Ας δούμε λοιπόν τί λέξεις χρησιμοποιούσε η υφάντρα στην περιοχή των Αστερουσίων:
ΣΤΑΔΙΑ ΥΦΑΝΣΗΣ
Κουρά: Το κούρεμα των προβάτων. Από τα μεγάλα ζώα έπαιρναν τη ρασά και από τα μικρότερα τις αρνιές (ρασά-Λατ. rasum= είδος ρούχου χωρίς χνούδι)
Πλύσιμο του μαλλιού ή μποκάρι: Γίνεται ζεμάτισμα, κυρίως για να καθαριστεί από το λίπος( μποκάρι-αρχ. πόκος= μαλλί στην ακατέργαστη μορφή του).
Ξάσιμο: Αραίωμα και αφράτεμα των ινών του μαλλιού με το χέρι όπου φτιάχνονται τα τουλούπια (τουλούπα-αρχ. τολύπη= έτοιμο μαλλί για κλώσιμο).
Χειροκτένισμα: Χτένισμα του μαλλιού με μεγάλο χτένι που έχει σιδερένια δόντια.
Κλώσιμο: Οι τουλούπες έμπαιναν στη ρόκα κι έπειτα με λεπτές, περιστροφικές κινήσεις, το νήμα τυλιγόταν στο αρδάχτι. (ρόκα-Ιταλ. rocca = φρούριο και εργαλείο γνεσίματος. Αρδάχτι-αρχ. άτρακτος).
Τυλιγάδιασμα: Το νήμα τοποθετείται σε μια ξύλινη κατασκευή σε σχήμα -π- (τυλιγάδι).
Βάψιμο του νήματος: Σε βραστό νερό έριχναν τη μπογιά, ξύδι, αλάτι και λίγο υδροχλωρικό οξύ για να γίνει το χρώμα ανεξίτηλο.
Καλάμισμα: Τα νήματα τοποθετούνταν στην ανέμη, έπειτα έμπαινε το καλαμουκάνι στον άρδαχτο κι αυτός στριφογύριζε σε ένα πλατύ ξύλο με μια τρύπα, το θρομύλι και τυλιγόταν το νήμα (καλαμουκάνι-καλάμι+κανί=κνήμη. Θρομύλι=ορθό+μύλος).
Διάσιμο: Σε πέτρινο τοίχο τοποθετείται η καλαντάρα, ένα μακρύ ξύλο ή σίδερο όπου κρεμιούνται τα μασούρια με το νήμα. Έπειτα το νήμα απλώνεται στον τοίχο, όπου με μικρούς πασσάλους ή καρφιά, τα τζένια, δίνεται το επιθυμητό μήκος, πλάτος, ο αριθμός αλλά και το σταύρωμα των νημάτων (Διάσιμο-αρχ. δια+άττομαι. Καλαντάρα- καλινδέω= κυλώ).
Αλυσίδιασμα: Όπου πλέκεται το νήμα σαν αλυσίδα.
Περαμάτισμα: Πέρασμα των νημάτων στους μίτους* και μετά στο χτένι*, με τη βοήθεια του κλέφτη, ενός μικρού καλαμιού με διχαλωτή άκρη.
Κομπόδεμα: Γίνεται με τη βοήθεια ενός πανιού, της κομποδέτρας, όπου τοποθετείται με τη βοήθεια του γκάρδιου* στο μπροστάντι* κι απάνω δένονται τα νήματα που περάστηκαν από τους μίτους και το χτένι.
ΚΥΡΙΑ ΜΕΡΗ ΑΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ
Ποδαρικά: Πόδια στήριξης
Μεριά: Τα πλαϊνά μέρη.
Καθισούρι: Το κάθισμα της υφάντρας.
Σφήνες: Μικρά ξύλα για τη στερέωση των εξαρτημάτων.
Κοράτσες: Κάθετα ξύλα με βαθουλώματα όπου τοποθετούνται τα αντιά.
Αντιά (μπροστάντι, πισάντι): Δυο κυλινδρικά ξύλα, το μπροστάντι για το υφάδι και το πισάντι για το στημόνι (Αντί-αρχ. αντίον).
Γκάρδιοι: Κυλινδρικά, λεπτά ξύλα που μπαίνουν σε εσοχή στα αντιά, για τη στερέωση του ανυφαντικού (Γκάρδιος-εγκάρδιος, μιας και βρίσκεται στην «καρδιά» του αντιού).
Πατητήρες: Δερμάτινες λουρίδες που κινούνται με τα πόδια της υφάντρας και ανοίγουν το στημόνι για να περάσει η σαΐτα.
Πέταλο: Πλατύ ξύλο όπου τοποθετείται το χτένι και με τη βοήθειά του χτυπιέται το υφάδι για να στερεωθεί στο στημόνι (Πέταλο- λόγω του ημικυκλικού χερουλιού που έχει στη μέση και συνήθως έχει σκαλισμένο ένα πέταλο λουλουδιού).
Μίτος: Δυο οριζόντιες βέργες όπου ανάμεσα έχουν γερούς σπάγκους από τους οποίους περνά το νήμα. (Μίτος- αρχαιότατη λέξη άγνωστης ετυμολογίας).
Χτένια: Ξύλινες κατασκευές με πολλά καλαμένια δόντια, από όπου περνούν τα νήματα (Χτένι- αρχ. κτεις-κτενός).
Σφίχτες: Ξύλινοι μοχλοί για την περιστροφή των αντιών.
Καβαλάρηδες: Ξύλινες τροχαλίες όπου κρεμιούνται τα μιτόχτενα.
Γαμπάδες, σακιά, βούργιες, εσώρουχα, λιοπάνια, μαξιλαροθήκες, μεντιλέδες, μπολίδια, πατανίες, κλινοσκεπάσματα, πέτσες, ποδιές, προσώμια, ρασόβρακες, σεντόνια, φασκιές, χιράμια, κουρελούδες, πατητές, καρπέτες. Ήταν μερικά απ’ αυτά που έφτιαχνε η υφάντρα με τόσο κόπο και που αποτελούν σήμερα, τόσο λαογραφικό όσο και καλλιτεχνικό θησαυρό.
Λουκαδάκης Νίκος
Νίκος Λουκαδάκης
Ο Νίκος Λουκαδάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης το 1973. Μεγάλωσε σε μια εποχή και σε ένα περιβάλλον που του επέτρεψε να αγαπήσει τα βιβλία, τη γνώση και το απαύγασμα της ανθρώπινης τέχνης, την ποίηση. Εργάζεται σε μεγάλη βιομηχανία της Κρήτης και είναι παντρεμένος με δύο παιδιά. Αρθρογραφεί σε εβδομαδιαία βάση στην τοπική εφημερίδα της Κρήτης «Αντίλαλος», για την λαογραφία, τη γλώσσα και την ιστορία μας.
