Στα χνάρια των λέξεων. Κουδούνι – Λέρι – Σκλαβέρι | του Νίκου Λουκαδάκη
Σαφί ζυγώνω τόπους ανέγγιχτους απ’ τον άνθρωπο. Τόπους που μόνο ο χρόνος κι οι ανέμοι αγγίζουνε. Εκεί που σαν βρεθείς, δεν θες να βγάλεις άχνα, μόνο φρουκάσαι την εμιλιά της φύσης κι αναδακρυώνεις δίχως να κατέχεις το γιατί. Το μόνο που σου θυμίζει, σ’ αυτούς τους τόπους, την ύπαρξη του ανθρώπου, είναι ο ήχος απ’ τα κουδούνια των προβάτων, μα κι αυτός δεν σε ξενίζει καθόλου, τον θεωρείς δεδομένο, ήχος κι αυτός τ’ ανέμου, του βουνού, της φύσης.
Το κουδούνι, σαν λέξη, προέρχεται από το αρχαίο κώδων (Ελνστ. κωδώνιον) και πιθανολογείται ότι συνδέεται με τη λέξη κώδεια=κεφαλή της παπαρούνας (λόγω ομοιότητας του σχήματος). Ανήκει στα ιδιόφωνα όργανα και μάλιστα θεωρείται από τα αρχαιότερα αφού χρησιμοποιείται από την Εποχή του Χαλκού. Η χρήση του σε αρχαίες τελετές βασίστηκε στην πεποίθηση πως έχει μεταφυσικές ιδιότητες κυρίως στο ότι απομακρύνει τα κακά πνεύματα και προστατεύει το χώρο. Έτσι πέρασε και στο Χριστιανισμό (καμπάνες, σφαιρικά κουδούνια θυμιατού κ. α ), αλλά και σε πολλά σημερινά έθιμα που βέβαια έχουν τις ρίζες τους σε αρχαίες τελετές (αναστενάρια, καρναβαλικά έθιμα κ. α).
Τα κουδούνια στα αιγοπρόβατα χρησιμοποιούνται από την αρχαιότητα, αρχικά για να προστατεύσουν τα ζώα από το κακό, αργότερα όμως άρχισαν να έχουν και πρακτική αξία. Ο ήχος τους κάνει τα ζώα να πηγαίνουν όλα μαζί μιας και τον αναγνωρίζουν και δεν απομακρύνονται από αυτόν. Ο βοσκός αναγνωρίζει κι αυτός τον ήχο των κουδουνιών του, καταλαβαίνει που βρίσκονται τα ζώα του, αν ξεκουράζονται, αν βόσκουνε, αν έχουν άλλα ζώα πλησιάσει το κοπάδι και άλλα πολλά.
Στην Κρήτη εκτός από τη λέξη κουδούνι χρησιμοποιούνται οι λέξεις λέρι και σκλαβέρι. Το λέρι έχει φάρδος μικρότερο του ύψους του, είναι δηλαδή λιγνοκούδουνο, όπως λέγεται και χρησιμοποιείται κυρίως, λόγω του ύψους του, σε αίγες που είναι ψηλότερα ζώα. Για την ετυμολογία της λέξης υπάρχει διχογνωμία ανάμεσα στους μελετητές.
Κατά τον Κασσωτάκη (Μιχ. Κασσωτάκης. Το γλωσσικό ιδίωμα των κατοίκων του Οροπεδίου Λασιθίου. Αθήνα 2021) η λέξη λέρι ετυμολογείται από το αρχαίο λύριον, υποκοριστικό της λύρας (λόγω ομοιότητας στο σχήμα). Ενδιαφέρον μου φάνηκε, από μια μικρή μελέτη που έκανα ότι στη Σύμη το μεγάλο λέρι το λένε λύρα! Ο Ξανθινάκης στο λεξικό του (Αντ. Ξανθινάκης. Το γλωσσικό ιδίωμα της Δυτικής Κρήτης. Χανιά 1996), αναφέρει ότι η λέξη είναι ηχοποιητή, από τον ήχο λερ-λερ που κάνουν τα κουδούνια, ενώ ο σπουδαίος Γεώργιος Πάγκαλος στο πολύτομο έργο του (Περί του γλωσσικού ιδιώματος της Κρήτης. Αθήνα 1955-1971), αναφέρει για τη λέξη ότι προέρχεται από το Γαλλικό l’ airain = χαλκός λόγω του μετάλλου από το οποίο κατασκευάζονται τα κουδούνια (τα χυτά κουδούνια γιατί στην Κρήτη κατασκευάζονται κυρίως από λαμαρίνα σφυρήλατη). Η ετυμολογία αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι στην ηπειρωτική Ελλάδα ανάλογο κουδούνι λέγεται κυπρί. Η λέξη αυτή ετυμολογείται από το Λατινικό cyprium= Κυπριακό μέταλλο-χαλκός, μιας και στην Κύπρο υπήρχαν πολλά ορυχεία χαλκού.
Το σκλαβέρι έχει φάρδος μεγαλύτερο του ύψους του για αυτό χρησιμοποιείται κυρίως σε πρόβατα, ενώ για την ετυμολογία του είναι βέβαιο ότι προέρχεται από το σκλάβος. Η λέξη σκλάβος έχει ρίζα το εθνωνυμικό Σλάβος (Σλάβος-Σθλάβος-Στλάβος-Σκλάβος, Σκλαβούνος στον Ερωτόκριτο). Ο σκλάβος πήρε τη σημερινή του έννοια από το Λατ. sclavus, λόγω ότι μεγάλος αριθμός Σλάβων στον Μεσαίωνα είχε υποδουλωθεί στους Γότθους και στους Βυζαντινούς. Το σκλαβέρι λοιπόν, σαν κουδούνι, λόγω του μεγέθους του, χρησιμοποιείται για τον σωφρονισμό (σκλάβωμα) των ατίθασων ζώων.
Ξαναφορώ τη βούργια στους ώμους μου και συνεχίζω τη στράτα, κλουθώντας τα χνάρια των λέξεων, με τον νου μου αχόρταγο ακόμα και τα στιβάνια μου ακόμα αγγίνια.
Λουκαδάκης Νίκος
«Ο Δαφνιανός»
Νίκος Λουκαδάκης
Ο Νίκος Λουκαδάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης το 1973. Μεγάλωσε σε μια εποχή και σε ένα περιβάλλον που του επέτρεψε να αγαπήσει τα βιβλία, τη γνώση και το απαύγασμα της ανθρώπινης τέχνης, την ποίηση. Εργάζεται σε μεγάλη βιομηχανία της Κρήτης και είναι παντρεμένος με δύο παιδιά. Αρθρογραφεί σε εβδομαδιαία βάση στην τοπική εφημερίδα της Κρήτης «Αντίλαλος», για την λαογραφία, τη γλώσσα και την ιστορία μας.
