Αποχαιρετούμε τον Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ (11/11/1929 – 24/11/2022) | του Διογένη Σινωπέα
Στις 31 του Οκτώβρη είχαμε παρουσιάσει στη «Σβούρα του πολιτισμού» το ποίημα «Υπερασπίζοντας το λύκο από τα πρόβατα» του Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ (Hans Magnus Enzensberger). Σήμερα αποχαιρετούμε τον Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ, Γερμανό ποιητή, μυθιστοριογράφο, δοκιμιογράφο και εκδότη. Πέθανε σε ηλικία 93 ετών, ανακοίνωσε χθες ο εκδοτικός οίκος Suhrkamp Verlag από την φραγκφούρτη του Μάιν. «Μαζί του χάνουμε έναν ανεξάρτητο στοχαστή, μια επιθετική φωνή και έναν από τους πιο γνωστούς συγγραφείς της γερμανικής λογοτεχνίας από το 1945», αναφέρει το δελτίο τύπου από τον εκδοτικό οίκο Carl Hanser Verlag του Μονάχου, ο οποίος έχει δημοσιεύσει πολλά από τα έργα του Εντσενσμπέργκερ.
Η απώλεια είναι τεράστια. Θεωρήθηκε ένας από τους πιο γνωστούς Γερμανούς διανοούμενους στον κόσμο. Ο ποιητής, δοκιμιογράφος, εκδότης και μεταφραστής, ο τεχνίτης της ειρωνείας Hans Magnus Enzensberger πέθανε. Όπως ανακοίνωσαν οι εκδότες του Hanser και Suhrkamp, επικαλούμενοι την οικογένειά του, ο συγγραφέας πέθανε την Πέμπτη 24 Νοέμβρη 2022 σε ηλικία 93 ετών στο Μόναχο.
Ο Εντσενσμπέργκερ ήταν ένας από τους κορυφαίους Γερμανούς ποιητές και δοκιμιογράφους της μεταπολεμικής περιόδου. Έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του πολιτικού διαλόγου στη Γερμανία τη δεκαετία του 1960. Μαζί με τον Günter Grass και τον Jürgen Habermas, είναι ένας από εκείνους τους Γερμανούς διανοούμενους που βρίσκουν επανειλημμένα απήχηση εκτός Γερμανίας. Αντιπροσώπευε τον συνδυασμό homme de lettres, homo politicus και bon vivant, που είναι σπάνιος στη Γερμανία.
Ο Εντσενσμπέργκερ ανήκε στις λαμπρές τάξεις της πρώην «Ομάδας 47»(Gruppe 47), η οποία μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο είχε διαρκή επιρροή στη λογοτεχνία της νεαρής Ομοσπονδιακής Γερμανικής Δημοκρατίας – με συγγραφείς όπως οι Günter Grass, Heinrich Böll και Martin Walser. Έχει δημοσιεύσει πάνω από 100 έργα πεζογραφίας για ενήλικες και παιδιά, δοκίμια, θεατρικά έργα και ποιητικούς τόμους. Εξέδωσε επίσης τη σειρά βιβλίων «The Other Library», το «Kurs Buch» και το πολιτιστικό περιοδικό «TransAtlantik».
Γεννημένος στο Kaufbeuren το 1929 και μεγαλωμένος στη Νυρεμβέργη, ο Εντσενσμπέργκερ σπούδασε λογοτεχνία και φιλοσοφία στο Ερλάνγκεν, το Φράιμπουργκ, το Αμβούργο και το Παρίσι. Το 1955 πήρε το διδακτορικό του με διατριβή πάνω στην ποιητική του επιφανούς εκπροσώπου του γερμανικού ρομαντισμού Κλέμενς Μπρεντάνο (Clemens Wenzeslaus Brentano). Στη συνέχεια εργάστηκε για αρκετά χρόνια ως συντάκτης ραδιοφώνου και λέκτορας, αργότερα επίσης αρκετές φορές ως αρθρογράφος σε εφημερίδες και περιοδικά.
Έχει ζήσει σε πολλά μέρη σε όλο τον κόσμο: στο Φράιμπουργκ, τη Στουτγάρδη, τη Φρανκφούρτη του Μάιν, το Βερολίνο και το Μόναχο, στη Γαλλία και τη Νορβηγία, τη Ρωσία, τις ΗΠΑ και την Κούβα. Ο Εντσενσμπέργκερ ζούσε από το 1979 στο Μόναχο.
Ως δοκιμιογράφος και ποιητής διαμόρφωσε ιδιαίτερα τη λογοτεχνία της δεκαετίας του 1960. Το 1968 διέκοψε μια διάλεξη επισκεπτών στις ΗΠΑ σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ και πήγε στην Κούβα. Αργότερα, επίσης, μίλησε επανειλημμένα για τις τρέχουσες πολιτικές συζητήσεις και σε άρθρα του άσκησε κριτική, μεταξύ άλλων και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Κατά τη διάρκεια των φοιτητικών διαδηλώσεων γύρω στο 1968, έγινε το κεντρικό πρόσωπο της δυτικογερμανικής αριστεράς. Από το 1965 εξέδιδε το πολιτιστικό περιοδικό Kursbuch. Στο «The Interrogation of Habana» (1970), ο Εντσενσμπέργκερ έκανε ξεκάθαρη την ανατομία της αντεπανάστασης. Αργότερα γύρισε την πλάτη του στην ιδέα του σοσιαλισμού.
Ήταν κυρίως η ποιητική γλώσσα που τράβηξε την προσοχή στον Εντσενσμπέργκερ. «Η υπεράσπιση των λύκων» ονομάζεται το πρώτο του βιβλίο, το οποίο εξέδωσε το 1957. Ήταν 28 ετών και είχε ήδη αποκτήσει τις πρώτες του εμπειρίες με τον Άλφρεντ Άντερς (Alfred Hellmuth Andersch) σε ένα ραδιοφωνικό γραφείο σύνταξης. Και αν μερικές φορές άφηνε τα χρόνια να περνούν χωρίς ένα βιβλίο ποίησης, αντ’ αυτού δημοσίευσε δοκίμια, μυθιστορήματα, ιστορίες, δράματα, παιδικά και νεανικά βιβλία και μεταφράσεις – το τελευταίο του βιβλίο που εκδόθηκε ήταν και πάλι ένα βιβλίο ποίησης. Το «Mess» κυκλοφόρησε πριν από δύο χρόνια. Τότε ήταν 91 ετών. Η ποίησή του χαρακτηριζόταν πάνω απ’ όλα από ακρίβεια, πλούτο ιδεών και ικανότητα μεταμόρφωσης – και μια πολύ ατομική ηθική του Εντσενσμπέργκερ, που επέμενε να μην καθηλωθεί ποτέ.
Το 1994 έλαβε το Πολιτιστικό Βραβείο της Πόλης του Μονάχου. Από το 1995 ο Εντσενσμπέργκερ ήταν επίσης σύμβουλος σκηνής στο Renaissance Theatre του Βερολίνου.
Το 2015, η κληρονομιά του ποιητή, περίπου 100 αρχειακά κουτιά με χειρόγραφα, έγγραφα, καθώς και οπτικοακουστικό υλικό, βιβλιοθήκη αναφοράς, εργασίας και αλληλογραφία, πήγε στο Αρχείο Λογοτεχνίας Marbach.
Ο συγγραφέας Κάι Κέλερ (Kai Kölher) έγραψε το 2019 στην εφημερίδα Junge Welt για τον Εντσενσμπέργκερ: «Μπορείτε να χωρίσετε τους ανθρώπους σε τρεις ομάδες. Οι πρώτοι ξεκινούν νέοι με σταθερές απόψεις, μετά παρατηρούν προβλήματα και ως εκ τούτου γίνονται επιφυλακτικοί σε σημείο αοριστίας. Το δεύτερο αποκτά επίσης μια εικόνα του κόσμου από νωρίς, και χάρη στη χάρη μιας περιορισμένης αντίληψης, αυτό στη συνέχεια διορθώνεται μέχρι το πείσμα των γηρατειών. Τέλος, τα μέλη της τρίτης ομάδας αποκτούν επίσης σταθερά πρότυπα. Ωστόσο, αυτό δεν τους εμποδίζει να αντιληφθούν αντιφάσεις και αλλαγές. Εγκαταλείπουν ό,τι δεν είναι πλέον καλό χωρίς να χάσουν τα πρότυπα. μπορούν να ενσωματώσουν νέες ιδέες στην κοσμοθεωρία τους.
Ο Hans Magnus Enzensberger, ωστόσο, ανήκει στην τέταρτη ομάδα, που δεν θα έπρεπε να υπάρχει στην πραγματικότητα. Έχει πολύ ισχυρές απόψεις – κατάλληλες για κάθε δεκαετία. Τα διακηρύσσει με ανανεωμένη αποφασιστικότητα – και όμως δεν γελιέται».
Το 1990, ο Γερμανός θεατρικός συγγραφέας, συγγραφέας και δοκιμιογράφος Peter Hacks τον περιέγραψε ως «την παλιά πόρνη των πέντε σημείων του ιμπεριαλισμού». Είχε δίκιο σε αυτό…»
Παρακάτω ας θυμηθούμε ένα απόσπασμα από το έργο του Εντσενσμπέργκερ «Το σύντομο καλοκαίρι της Αναρχίας» που αναφέρεται στον θάνατο του θρυλικού ηγέτη των Δημοκρατικών στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο Μπουεναβεντούρα Ντουρρούτι.
Διογένης Σινωπεύς
Επτά εκδοχές για το θάνατο του Μπουεναβεντούρα Ντουρρούτι
(Χοσέ Μπουεναβεντούρα Ντουρρούτι Ντουμάνγκε – Jose Buenaventura Durruti Dumange).
Θάνατος 1ος
«Είμαι σίγουρος ότι ήταν δολοφονία. Δεν πρόλαβε ο Ντουρρούτι να πεθάνει και εξαφανίστηκαν από τη Μαδρίτη οι σπουδαιότεροι ηγέτες του ισπανικού αναρχισμού.Το πολιτικό κλίμα άλλαξε μέσα σε μια νύχτα. Πολλοί αναρχικοί αισθάνθηκαν καταδιοκώμενοι, περιττό να πόυμε από ποιούς, από τους κομμουνιστές φυσικά.Αυτές τις νύχτες ήταν πιο επικίνδυνο να κυκλοφορείς στους δρόμους της Μαδρίτης με ταυτότητα της CNT-FAI στην τσέπη παρά με την ταυτότητα ενός κόμματος των εξτρεμιστών δεξιών.»
Μαρτίνεθ Φράϊλε
«Μερικές μέρες μετά την αποτυχία των αναρχικών στο λόφο Γκαραμπίτας, έπεσε ο Ντουρρούτι στο μέτωπο. Γενικά πιστεύεται ότι τον δολοφόνησαν οι άνθρωποί του γιατί υποστήριξε τη δραστήρια συμμετοχή των αναρχικών στον πόλεμο και τη συνεργασία με την κυβέρνηση του Καμπαλιέρο. Πολλοί αναρχικοί ενδιαφέρονταν τότε να ιδρύσουν στην Ισπανία μια ελεύθερη ιδανική δημοκρατία. Δεν σκέφτονταν να κάνουν το παραμικρό με τους σοσιαλιστές, τους κομμουνιστές ή τους αστούς δημοκρατικούς. Δε σκέφτονταν καθόλου να ρισκάρουν το κεφάλι τους για την κυβέρνηση Καμπαλιέρο. Στα μάτια τους κάτι τέτοιο δεν ήταν σπουδαίο.»
Λουίς Φίσερ
O Nτουρρούτι έπεσε αναμφισβήτητα θύμα μιας απερισκεψίας. Ήρθε το απόγευμα στο μέτωπο, στη συνοικία του Πανεπιστημίου. Εκεί επικρατούσε απόλυτη ησυχία. Ακριβώς για αυτό, αυτή ήταν μια τρομερά επικίνδυνη στιγμή, αφού οι άντρες κινούνταν ξένοιαστα. Η μεγάλη του Πάκαρντ βρισκόταν κοντά στην γραμμή μάχης των ανθρώπων του. Απέναντι έστεκε η κλινική του Πανεπιστημίου, ένα μεγάλο εξαώροφο ή επταώροφο κτίριο, όπου πρόσφερε θαυμάσιο πεδίο βολής. Ο εχθρός κρατούσε τα πάνω πατώματα οι δικοί μας τα κάτω. Όταν ο εχθρός, που όπως φαίνεται αγρυπνούσε, είδε το αυτοκίνητο να σταματά σε απόσταση ενός χιλιομέτρου, περίμενε μέχρι που κατέβηκαν οι επιβάτες. Όταν στάθηκαν σε ελεύθερο χώρο, χωρίς καμιά κάλυψη, έριξε μια ριπή πολυβόλου που τραυμάτισε το Ντορρούτι θανάσιμα και λιγότερο τους δυο συνοδούς του.
Ρικάρντο Σανθ
Την επόμενη μέρα κυκλοφόρησε η φήμη ότι ο Ντουρρούτι δολοφονήθηκε από έναν από τους άντρες του, όταν θέλησε να σταματήσει μια πανικόβλητη οπισθοχώρηση των στρατιωτών του. Όταν λίγο μετά επιβεβαιώθηκε η είδηση του θανάτου του, οι συνθήκες που πέθανε δυνάμωσαν τον πόνο μας για τον χαμό αυτού του ατρώμητου αγωνιστή και αξιωματικού. Όσον αφορά τη μονάδα του, το μόνο που δεν κατάφερε ήταν να εκδιώξει τον εχθρό από τις θέσεις του. Αντίθετα ο εχθρός ήταν εκείνος που την κατεδίωξε. Μετά το θάνατο του Ντουρρούτι αυτές οι μονάδες αντικαταστάθηκαν αμέσως, Ήταν πραγματικός κίνδυνος για ολόκληρο το μέτωπο της Μαδρίτης.
Ενρίκε Λίστερ
Ο σωφέρ του Ντουρρούτι μου διηγήθηκε τι συνέβη. Με συνόδεψε στα γραφεία της Solidaridad Obrera στη Μαδρίτη, για να μπορέσουμε να μιλήσουμε ανενόχλητα.
«Πες μου όλη την αλήθεια» παρακάλεσα το σύντροφο Χούλιο Γκράβες.
«Δεν υπάρχουν πολλά να πω. Μετά το μεσημεριανό φαγητό, πήγαμε στο μέτωπο, στη συνοικία του Πανεπιστημίου. Μας συνόδευε ο σύντροφος Μανθάνα. Φτάσαμε στην πλατεία Κουάτρο Καμίνος. Έστριψα στη λεωφόρο Πάμπλο Ιγκλέσιας και πάτησα γκάζι. Τρέχαμε μπροστά από μια σειρά ξενοδοχεία που βρίσκονται στο τέλος της λεωφόρου και μετά στρίψαμε δεξιά. Οι μονάδες του Ντουρρούτι είχαν αλλάξει θέσεις μετά τις βαριές απώλειες που είχαν υποστεί στην πλατεία Μονκλόα και μπροστά στα τείχη της υποδειγματικής φυλακής. Είχε φως. Ένας φθινοπωρινός ήλιος πλανιόταν στους δρόμους. Φτάσαμε στη διασταύρωση, όταν ήρθε προς το μέρος μας μια ομάδα από πολιτοφύλακες. Ο Ντουρρούτι κατάλαβε αμέσως ότι αυτοί οι νεαροί ήθελαν να εγκαταλείψουν το μέτωπο. Με διέταξε να σταματήσω. Σταθήκαμε στο πεδίο βολής του εχθρού. Οι μαυριτανικές ομάδες που είχαν καταλάβει την κλινική, εξουσίαζαν την πλατεία. Σταμάτησα για ασφάλεια το αυτοκίνητο στη γωνία ενός από αυτά τα μικρά ξενοδοχεία. Ο Ντουρρούτι κατέβηκε και πήγε προς τους φανντάρους που έφευγαν .Τους ρώτησε που πήγαιναν. Δεν ήξεραν τι να του απαντήσουν. Τους κατσάδιασε με τη βαριά του φωνή και τους διέταξε με κοφτό τόνο να γυρίσουν πίσω στις θέσεις τους. Οι στρατιώτες υπάκουσαν και γύρισαν πίσω. Ο Ντουρρούτι στράφηκε προς το αυτοκίνητο. Το πυρ έγινε σφοδρότερο. Η τεράστια κοκκινωπή μάζα της κλινικής έστεκε απέναντί μας ακούγαμε τις σφαίρες να σφυρίζουν. Ο Ντουρρούτι άπλωνε το χέρι του προς την πόρτα του αμαξιού όταν ξαφνικά έπεσε κάτω. Είχε χτυπηθεί στο στήθος. Ο Μανθάνα και εγώ ορμήσαμε έξω από το αμάξι και τον ξαπλώσαμε στο πίσω κάθισμα. Γύρισα όσο πιο γρήγορα μπορούσα και όρμησα με τρελή ταχύτητα προς την πόλη για το νοσοκομείο των Καταλανικών Πολιτοφυλακών. Τα υπόλοιπα τα ξέρεις. Αυτά είναι όλα»
Αριέλ
Θάνατος 2ος
Βασικά μπορούμε να στηριχτούμε μόνο σε υποθέσεις. Ξέρω μόνο, μάλιστα όχι από πρώτο χέρι, ένας γνωστός μου το είπε, σίγουρα κάποιος που ήταν καλά πληροφορημένος, ξέρω λοιπόν μόνο ότι ο Αουγκούστ Λεκέρ, ένας από τους σημαντικότερους άντρες του Κ.Κ. Γαλλίας -μέχρι τη διαγραφή του για το ζήτημα του Στάλιν ήταν ο δεύτερος άνθρωπος στο κόμμα μετά τον Τορέζ- ότι αυτός λοιπόν ο Λεκέρ, σήμερα αντισταλινικός, είχε πει στους φίλους του, εντελώς ανοιχτά, πως οι κομμουνιστές ήταν οι ένοχοι. Αυτοί είχαν δολοφονήσει τον Ντουρρούτι.
Γκαστόν Λεβάλ
Αναρχική νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου στη Βαρκελώνη και το Παρίσι. Του ανταποκριτή μας, 23 Νοέμβρη.
Κατά την Echo de Paris, ο Καταλανός αναρχικός ηγέτης Ντουρρούτι, που ήταν η ψυχή της αντίστασης στη Μαδρίτη, δεν έπεσε, όπως μετέδωσαν οι μπολσεβίκοι, στον αγώνα ενάντια στα εθνικιστικά στρατεύματα, αλλά δολοφονήθηκε από κομμουνιστές. Στη Μαδρίτη συνέβησαν και πάλι συγκρούσεις ανάμεσα σε κομμουνιστές και αναρχικούς για το μοίρασμα της λείας από τη λεηλασία των αριστοκρατικών μεγάρων. Σε μια τέτοια διαμάχη ο Ντουρρούτι απείλησε τους κομμουνιστές ότι θα γυρίσει στη Βαρκελώνη με τους αναρχικούς του και θα αφήσει τη Μαδρίτη στην τύχη της. Το βράδυ της ίδιας μέρας ο Ντουρρούτι δέχθηκε επίθεση μπροστά στην πόρτα του σπιτιού του από κομμουνιστές που τον χτύπησαν θανάσιμα. Όπως αναφέρει η Echo de Paris από τη Βαρκελώνη, οι αναρχικοί εγκαθίδρυσαν βασίλειο τρόμου στην καταλανική πρωτεύουσα. Όταν έγινε γνωστή η είδηση της δολοφονίας του φυλάρχου τους Ντουρρούτι από κομμουνιστές της Μαδρίτης, οι αναρχικοί οργάνωσαν ένα είδος νύχτας του αγίου Βαρθολομαίου. Οι φρικτες παρεκτροπές ενόχλησαν στο τέλος και την ηγεσία των αναρχικών ομάδων, έτσι που με βιαστικές εκκλήσεις τους να απαιτήσουν την κατάπαυση του αιματηρού τρόμου.
Volkischer Beobachter
Τηλεγράφημα του Γενικού Γραμματέα του Κ.Κ.Ισπανίας που στάλθηκε στην Solidaridad Obrera:
Με βαθύ πόνο πληροφορηθήκαμε τον ένδοξο θάνατο του κοινού μας συντρόφου Ντουρρούτι, αυτού του αφιλοκερδούς γιου της εργατικής τάξης, αυτού του ενθουσιώδους και ενεργητικού υπερασπιστή της ενότητας του προλεταριάτου. Το δολοφονικό μολύβι των φασιστών ληστών πήρε από κοντά μας μια νεαρή αλλά πλούσια σε θυσίες ζωή. Ενωμένοι όσο ποτέ άλλοτε στην υπεράσπιση της Μαδρίτης, μέχρι την εξόντωση των φασιστικών συμμοριών που λερώνουν τη χώρα με αίμα… Για τον ενιαίο αγώνα σε όλα τα μέτωπα της Ισπανίας.Εκδίκηση για τους ήρωές μας. Για το θρίαμβο του Ισπανικού λαού.
Χοσέ Ντιαθ
Θάνατος 3ος
Αργότερα η χήρα του Ντουρρούτι ή μήπως ήταν η κεντρική επιτροπή της CNT – μου έστειλε για μια έκθεση σε ανάμνηση του Ντουρρούτι, το πουκάμισο που φορούσε τη μέρα του θανάτου του. Κοίταξα την τρύπα που είχε από τη σφαίρα. Μετά κάλεσα έναν ειδικό. Φτάσαμε και οι δυο στο συμπέρασμα ότι η σφαίρα πρέπει να είχε πέσει από πολύ κοντά, γιατί το ύφασμα του πουκαμίσου έδειχνε καθαρά ίχνη καψίματος και μπαρούτης. Ξέραμε βέβαια πολύ καλά τη νοοτροπία των αναρχικών. Ξέραμε ότι στη Μαδρίτη ο Ντουρρούτι δεν ήταν ο παλιός γκεριλέρο. Είχε γίνει κανονικότατος στρατιωτικός. Ξέραμε επίσης ότι είχε επιτεθεί χωρίς έλεος ενάντια σε αρχηγούς αναρχικών ομάδων που είχαν ξεχάσει τα καθήκοντά τους. Μάλιστα είχε εκτελέσει και μερικούς από αυτούς. Έτσι φτάσαμε τότε στο συμπέρασμα ότι μπορεί και να ήταν μια πράξη εκδίκησης.
Χαουμέ Μιραβίτλιες
…Το ίδιο βράδυ (σημ.: Της έκθεσης προς τιμή των υπερασπιστών της Μαδρίτης όπου εκτέθηκε το πουκάμισο του Ντουρρούτι ένα χρόνο μετά τον θάνατό του-) ανέθεσα σε ειδικούς του ινστιτούτου της ιατροδικαστικής να εξετάσουν το πουκάμισο. Κατέληξαν ομόφωνα στο συμπέρασμα ότι το βλήμα είχε ριχτεί από απόσταση το πολύ δέκα εκατοστών. Μερικές μέρες αργότερα συναντήθηκα με τη γυναίκα του Ντουρρούτι, μια Γαλλίδα, για δείπνο. «Πως πέθανε;» τη ρώτησα «Ξέρετε σίγουρα την αλήθεια». «Εγώ, εγώ τα ξέρω όλα». «Πως έγινε;» Με κοίταξε κατευθείαν στα μάτια. «Μέχρι την ημέρα του θανάτου μου» είπε μετά, «θα υποστηρίζω την επίσημη ανακοίνωση. Ένας αστυνομικός της Guardia Civil τον πυροβόλησε ψηλά από ένα παράθυρο».Και λίγο αργότερα συμπλήρωσε: «Γνωρίζω όμως ποιός τον σκότωσε. Ήταν ένας απ’ αυτούς που στέκονταν δίπλα του. Ήταν πράξη εκδίκησης».
Χαουμέ Μιραβίτλιες
Θάνατος 4ος
Ο Ντουρρούτι ήταν ένας άντρας που έζησε και ανέπνευσε μέσα στον αέρα του αναρχισμού του 19ου αι. Έβλεπε τον εαυτό του σαν κληρονόμο του Μπακούνιν και για αυτό ήταν βαμμένος εχθρός των Μαρξιστών. Ακόμα, ήταν άντρας με μεγάλη εξυπνάδα, άντρας που ήθελε να βοηθήσει τη δημοκρατία στη νίκη, ενάντια στους οπαδούς του στρατηγού Φράνκο. Στο μέτωπο της Αραγωνίας δε γινόταν και τίποτε σπουδαίο. Στη Βαρκελώνη, οι αναρχικοί κρατούσαν ένα μεγάλο αριθμό αυτόματα όπλα, που χρειάζονταν πολύ στις μάχες της Μαδρίτης, με την ελπίδα να υπερκεράσουν τους κομμουνιστές. Την ιδεολογική τους θέση την είχαν ήδη μισοπουλήσει, όταν δέχτηκαν να πάρουν μέρος στην κυβέρνηση. Η στρατιωτική τους θέση όμως ήταν αδιαφιλονίκητη: ήταν πάντα ικανοί να κερδίζουν οδομαχίες, να καταλαμβάνουν ραδιοφωνικούς σταθμούς και άλλα κέντρα επικοινωνίας, ή αν το απαιτούσαν οι αντιαυταρχικές τους αρχές, να ανοίξουν τις πύλες στον εχθρό για να εμποδίσουν τους κομμουνιστές να πάρουν τον έλεγχο της δημοκρατίας. (Για κάτι τέτοιο πάλι δεν ήταν σε θέση οι κομμουνιστές, αφού η νίκη τους στην Ισπανία θα οδηγούσε σε παγκόσμιο πόλεμο, που ή Μόσχα εκείνη την εποχή δεν επιθυμούσε καθόλου.) Δημιουργήθηκε λοιπόν μια κατάσταση, όπου οι «καθαροί ιδεολόγοι» κι από τις δυο μεριές: οι κληρονόμοι του Μαρξ από τη μια κι από την άλλη οι κληρονόμοι του Μπακούνιν βρέθηκαν αναγκασμένοι να συνεργαστούν με λιγότερο καθαρούς ανθρώπους, που ήθελαν σε πρώτη γραμμή να κερδίσουν τον πόλεμο. Είναι υπέρ του Nτουρρούτι ότι προθυμοποιήθηκε να πάει στη Μαδρίτη για να κλείσει μια συμφωνία με το κομμουνιστικό κόμμα και την κεντρική κυβέρνηση. Εισέβαλαν με τη σωματοφυλακή του πάνοπλοι στα εστιατόρια της Γκραν Βία, ενώ οι χειροβομβίδες του Φράνκο έπεφταν στους δρόμους. Οι κάτοικοι της Μαδρίτης δεν είχαν ξαναδεί πολεμιστές που να είναι τόσο βαριά οπλισμένοι. Ή ιδέα ότι αυτοί οι πάνοπλοι άντρες είχαν έρθει επιτέλους για βοήθεια, τους γέμιζε ενθουσιασμό. Ο Ντουρρούτι εγκατέλειψε τη σωματοφυλακή του. Πήγε μόνος του σε μια συνάντηση με τους κομμουνιστές. Ένα τέταρτο αργότερα πυροβολούνταν μέσα στο δρόμο από πράκτορες μιας αναρχικής ομάδας που έφερε το όνομα «Φίλοι του Ντουρρούτι». Οι ιστορικοί του εμφύλιου παρουσιάζουν αυτό το επεισόδιο εντελώς λανθασμένα όταν αρκούνται στην ανακοίνωση ότι ο Ντουρρούτι πήγε στο μέτωπο και κει πυροβολήθηκε, από αγνώστους. Για λόγους που είναι εντελώς φανεροί, οι κομμουνιστές και η δημοκρατική κυβέρνηση παρουσίασαν τότε στον κόσμο αυτή την εκδοχή. Και οι δυο ενδιαφέρονταν να ασημαντοποιήσουν τη διένεξη ανάμεσα στους αναρχικούς και τους κομμουνιστές. Υποστηρίχθηκε μάλιστα ότι ό Ντουρρούτι έπεσε θύμα μιας εξοστρακισμένης σφαίρας από τα χαρακώματα του Φράνκο. Σ’ αυτό τίποτα δεν είναι αλήθεια. Πυροβολήθηκε μέσα στο δρόμο και μάλιστα πισώπλατα. Πολύς κόσμος είδε το τέλος του. Ο θάνατος του είναι ακραία εκδήλωση του αναρχικού τρόπου σκέψης. Σε κάθε περίπτωση όμως μαρτυρεί ότι ή διαφορά ανάμεσα στους κομμουνιστές και τους αναρχικούς είναι αξεπέραστη. Οι «Φίλοι του Ντουρρούτι» είχαν οργανώσει από πολύ πριν τη δολοφονία του. Η ομάδα όφειλε να αντιπροσωπεύει το πνεύμα του «αληθινού» αναρχισμού και την αντιπολίτευση ενάντια στις αυταρχικές τάσεις του κομμουνισμού. Ότι ο Ντουρρούτι πυροβολήθηκε από τους ίδιους τους φίλους του είναι, αν το δει κανείς έτσι, πολύ λογικό. Ο θάνατός του ήταν η τελευταία πράξη της διαμάχης μεταξύ Μπακούνιν καί Καρλ Μαρξ.
Θάνατος 5ος
Όταν ένας άντρας σκοτωθεί σε καιρό πολέμου μέσα στο δρόμο, δεν είναι δύσκολο να θεωρήσεις υπεύθυνο τον εχθρό ή τη δική του πλευρά. Η θανάσιμη σφαίρα έπεσε σε μια συνοικία, απ’ όπου μόλις είχαν εκδιωχτεί τα εθνικιστικά στρατεύματα. Είναι αδύνατο ο σκοπευτής να τον αναγνώρισε και να τον πυροβόλησε με τη συνείδηση ότι είχε μπροστά του τον Ντουρρούτι. Γιατί ο Μπουεναβεντούρα δε φορούσε διακριτικά στη στολή του. Ο σκοπευτής πυροβολούσε λοιπόν προελαύνοντες πολιτοφύλακες όπου τους έβρισκε, άρα πρέπει να στεκόταν στην πλευρά του Φράνκο. Είναι αλήθεια ότι ο Ντουρρούτι πυροβολήθηκε από πίσω. Η πιστολιά όμως έπεσε από κάπου ψηλά, από τα κτίρια εκείνα που βρίσκονταν ακόμα στα χέρια του εχθρού. Αργότερα ανάμεσα στους δημοκρατικούς υπήρξαν διαφωνίες σχετικά μ’ αυτό το ζήτημα. Μερικοί αναρχικοί υπαινίσσονταν ότι ο Ντουρρούτι δολοφονήθηκε από τους κομμουνιστές. Αυτό είναι απίθανο. Το μόνο σωστό εδώ είναι ότι ο θάνατος του έφερε στους κομμουνιστές μεγάλα τακτικά πλεονεκτήματα. Με τον Ντουρρούτι εξαφανίστηκε η μοναδική μορφή του αναρχικού κινήματος που το κύρος της θα έφτανε για να περιορίσει την ανερχόμενη επιρροή των κομμουνιστών. Η ομάδα «Φίλοι του Ντουρρούτι» δημιουργήθηκε πολλούς μήνες μετά το θάνατο του. Αυτό φαίνεται και από τ’ όνομά της. Είναι παράδοση των αναρχικών να ονομάζουν τις ομάδες τους μ’ αυτόν ή εκείνον τον νεκρό του κινήματος, ή φιλόσοφο ή έναν πολιτικό αρχηγό, ποτέ όμως με κάποιο που ζει ακόμα. Η πρώτη ομάδα μ’ αυτό το όνομα δημιουργήθηκε στο Παρίσι. Μια δεύτερη στην Ισπανία. Καταπολεμούσε τη συμβιβαστική πολιτική της CΝΤ και τις παραχωρήσεις από τις πιέσεις των κομμουνιστών. Δεν είναι επίσης αλήθεια ότι ο Ντουρρούτι ήταν έτοιμος να «συνεργαστεί» με τους κομμουνιστές. Οι κομμουνιστές δεν ήταν την εποχή του θανάτου του σε θέση να ασκήσουν πίεση στους αναρχικούς. Αυτό στάθηκε δυνατό μετά το θάνατο το Ντουρρούτι, όταν ή ρώσικη επιρροή στην Ισπανία είχε αυξηθεί. Σε συνεντεύξεις που ο Μπουεναβεντούρα Ντουρρούτι είχε δώσει λίγο πριν το θάνατο του σε μια βετεράνα αναρχική, τη Ρωσίδα Έμμα Γκόλντμαν, ξεκαθάριζε απολύτως τη θέση του. Στην ερώτηση μήπως εμπιστεύεται πολύ τους πάντες, είχε απαντήσει: «Αν οι Ισπανοί εργάτες έχουν να διαλέξουν ανάμεσα στις δικές μας ελευθεριακές μεθόδους και στο είδος του κομμουνισμού που γνωρίζουν από τη Ρωσία, θα κάνουν οπωσδήποτε τη σωστή εκλογή. Δεν έχω κανένα φόβο γι’ αυτό». Ή Έμμα Γκόλντμαν τον ρώτησε τί θα γινόταν αν οι κομμουνιστές ήταν τόσο δυνατοί, ώστε δεν έμενε καμιά άλλη εκλογή στους εργάτες. Και ο Ντουρρούτι απάντησε: «Με τους κομμουνιστές θα ξεμπερδέψουμε εύκολα, όταν θα έχουμε βγάλει από τη μέση τον Φράνκο, και αν ήταν αναγκαίο, και πιο πριν». Ίσως να είχε συμβεί αυτό, αν είχε μείνει ζωντανός.
Άλμπερτ Μέλτζερ
Θάνατος 6ος
Εκεί όπου ποτέ δεν έδωσα πίστη και που εναντιώνομαι πάντα ενεργητικά είναι η φήμη ότι η ίδια η φρουρά του Ντουρρούτι τον πυροβόλησε πισώπλατα. Αυτό είναι βδελυρό ψέμα. Κανένας από τους ανθρώπους του δεν ήταν ικανός για τέτοιο κακούργημα. Αργότερα ακούστηκε, εδώ και κει, ότι οι κομμουνιστές ήταν οι δράστες. Σας το λέω εντελώς ειλικρινά, δεν πιστεύω ούτε σ’ αυτήν την εκδοχή. Ότι οι αναρχικοί δολοφόνησαν τον Ντουρρούτι, αυτό το ψέμα σερβιρίστηκε από μερικούς δημοσιογράφους και ιστορικούς, μαριονέτες των κομμουνιστών. Οι κομμουνιστές είχαν τότε δοκιμάσει τα πάντα για να δυσφημήσουν το αναρχικό κίνημα. Άλλοι επανέλαβαν αυτό το ψέμα. Μερικοί άνθρωποι δυστυχώς κατεβάζουν ό,τι τους σερβιριστεί.
Φεντερίκα Μοντσενύ
Θάνατος 7ος
Ο αυτόπτης μάρτυρας
Αυτό έχει συμβεί εδώ και τριανταπέντε χρόνια τώρα, καιπαρ’ όλα αυτά θυμάμαι όχι μόνο την ημερομηνία αλλά και την ώρα και όλες τις λεπτομέρειες. Ήμασταν στρατωνισμένοι στην οδό Μιγκέλ Άνχελ 27, όπου ήταν και το διοικητήριο του Ντουρρούτι. Ήταν το ανάκτορο του δούκα του Σοτομαγιόρ, ανιψιού του βασιλιά Αλφόνσου XIII. Το απόγευμα, ήταν 19 Νοέμβρη, ήρθε ένας αγγελιοφόρος από το μέτωπο. Το νοσοκομείο είχε πέσει στα χέρια του εχθρού. Ανεβήκαμε αμέσως στο αμάξι. Ήταν περίπου τέσσερις η ώρα το απόγευμα, τέσσερις παρά δέκα ή τέσσερις και δέκα. Πήγαμε κατευθείαν στο μέτωπο, όσο πιο κοντά μπορούσαμε στο νοσοκομείο, για να εξετάσουμε την κατάσταση. Μπροστά στο τιμόνι καθόταν ο σοφέρ Χούλιο, δίπλα του όπως πάντα ο Ντουρρούτι. Δεν μπορούσε να ανεχτεί το πίσω κάθισμα. Πίσω κάθονταν ο Μανθάνα, ο Μπονίγιο κι εγώ. Περάσαμε μέσα από την πόλη και φτάσαμε στην πλατεία Μονκλόα, μέσα από τη λεωφόρο Ροσάλες, λίγο πριν τη γωνία της οδού Άντρες Μπεγιάνο. Ακούγαμε τις σφαίρες να σφυρίζουν. Σταματήσαμε. Δεν πήγαινε παρακάτω. Το αυτοκίνητο πρόσφερε πολύ καλό στόχο για τους εχθρικούς σκοπευτές. Έτσι ο Χούλιο σταμάτησε και κατέβηκε να ερευνήσει την κατάσταση. Ο Ντουρρούτι θέλει να τον ακολουθήσει. Παίρνει το αυτόματο του, ένα Ναρανχέρο, ανοίγει την πόρτα καί χτυπά με το όπλο στο σκαλοπάτι. Το όπλο εκπυρσοκροτεί, η σφαίρα τον βρίσκει στο στήθος, εντελώς διαμπερώς. Ήμουν ήδη έτοιμος να κατέβω, μόνο ένας είχε μείνει μέσα στο αμάξι. Σηκώνουμε τον Ντουρρούτι, πλημμύρα στο αίμα, αλλά είχε τις αισθήσεις του, το αίμα έβγαινε απ’ το στήθος του, εμείς προσπαθούσαμε να το σκουπίσουμε, δε γινόταν τίποτε. Τον βάλαμε στο αμάξι, ανεβήκαμε και ξεκινήσαμε όσο πιο γρήγορα μπορούσαμε για το ξενοδοχείο Ritz, όπου βρισκόταν το νοσοκομείο των καταλανικών πολιτοφυλακών. Παραδώσαμε τον Ντουρρούτι στους γιατρούς. Προσπάθησαν πολύ για να τον σώσουν. Μέχρι τις δύο το πρωί είχε τις αισθήσεις του. Δεν ξέρω αν είπε τίποτα ακόμη, δεν ήμουν πια εκεί. Ξέρω όμως ότι πέθανε κατά τις τέσσερις το πρωί, έντεκα ή δώδεκα ώρες μετά το ατύχημα. Ο θάνατος του Ντουρρούτι μας έκανε τέτοια εντύπωση που δεν μπορούσαμε ούτε εμείς οι ίδιοι να το πιστέψουμε, κι ας ήμασταν αυτόπτες μάρτυρες. Κανένας δεν τόλμησε να γνωστοποιήσει την είδηση, κανένας δεν ήθελε να πει την αλήθεια. Γι’ αυτό το λόγο αναφερόταν στην ανακοίνωση ότι πέθανε από εχθρική σφαίρα. Αυτό είναι εντελώς κατανοητό, μόνο που φυσικά δεν συνέβη έτσι. Μετά άρχισαν φυσικά οι φήμες, άλλοι έλεγαν οι κομμουνιστές ήταν οι ένοχοι, άλλοι εμείς, η φρουρά του τον είχε σκοτώσει, άλλοι πάλι το απέδιδαν στην Πέμπτη φάλαγγα και τα λοιπά. Την αλήθεια δεν την έμαθε κανένας, ότι δηλαδή ήταν ένα ατύχημα, ότι ο Ντουρρούτι σκοτώθηκε μόνος του.
Ραμόν Γκαρθία Λόπεθ
Υποστήριξα παλιότερα ότι ο Ντουρρούτι έπεσε θύμα μιας απόπειρας. Σε αυτό το συμπέρασμα είχα φτάσει, γιατί είχα στα χέρια μου ένα είδος corpus delicti: το πουκάμισο. Αυτό αποδείκνυε ότι η σφαίρα είχε πέσει από πολύ κοντά. Ακόμη ήξερα ότι και η χήρα του Ντουρρούτι είχε αμφιβολίες για την επίσημη εκδοχή. Από τότε μίλησα με πολλούς ανθρώπους γι αυτό το θέμα, ακόμα και με φίλους της Eμιλιέν. Φαίνεται σαν το πράγμα να είχε γίνει διαφορετικά απ’ ό,τι σκεφτόμουνα, σαν να είχε πάρει μόνο του μπροστά το αυτόματο του Ντουρρούτι, ένα Ναρανχέρο (δεν κατάλαβα ποτέ γιατί αυτά τα όπλα ονομάζονταν πορτοκαλιές), την ώρα που κατέβαινε από το αυτοκίνητο και τον χτύπησε θανάσιμα. Αν ήταν έτσι, γίνεται κατανοητή και η συμπεριφορά της CΝΤ. Αυτό το είδος του θανάτου είχε μια γεύση θανάσιμης ειρωνείας. Οι μάζες δεν θα είχαν πιστέψει μια τέτοια εκδοχή. Ένας άντρας που η σχέση του με τα όπλα είναι τόσο αυτονόητη όσο και μιας γραμματέως με τη γραφομηχανή της. Είναι λογικό ότι οι αναρχικοί δεν είχαν καμιά διάθεση να διαλύσουν το μύθο που είχε φτιαχτεί γύρω απ’ τον Ντουρρούτι με μια τόσο κοινότυπη εξήγηση. Ήταν ακατανόητο. Δεν επιτρεπόταν να γίνει.
Χαουμέ Μιραβίτλιες
Κανένας δεν έμαθε ποτέ την αλήθεια, και αυτό γιατί μας άρχισαν. Μέχρι το τέλος του πολέμου οφείλαμε να σωπάσουμε, και ούτε στους γονείς μας, στις γυναίκες μας, ούτε στους φίλους μας να πούμε κάτι. Αρχικά γιατί αυτός ο θάνατος είχε κάτι το γελοίο για έναν αναρχικό αρχηγό κατά δεύτερο λόγο, για να εκλείψει η υποψία ότι ο Ντουρρούτι δολοφονήθηκε από τους ανθρώπους του. Μας έβαλαν να ορκιστούμε, η Φεντερίκα Μοντσενύ, που ήταν τότε υπουργός και ο «Μαριάνετ», δηλαδή Μαριάνο Ρ. Βασκέθ γραμματέας της εθνικής επιτροπής της CNT.
Ο δόκτωρ Σανταμαρία με τον όποιο μίλησα, δεν ήξερε να πει από που μπορούσε να είχε έρθει το βλήμα. Με διαβεβαίωσε όμως ότι πρέπει να ρίχτηκε από απόσταση το πολύ 15 εκατοστά.
Γιεσούς Αρνάλ Πένα
Μερικοί δε θέλουν ακόμα και σήμερα να ακούσουν για την υπόθεση, επειδή δεν κολλάει στις βρομιές τους, μα την αλήθεια την ξέρουν τόσο καλά όσο εγώ. Ακούσαμε συντρόφους που ήταν μαζί του, τον Μανθάνα για παράδειγμα, που ήταν ο επιτελάρχης του στη Μαδρίτη, τον σοφέρ Εστάνθιο και έναν ακόμα που τον συνόδευε, και τί μας είπαν; Ότι το όπλο πήρε από μόνο του φωτιά. Καθόταν κάπως έτσι ο Ριόντα τον παριστάνει] καί έτσι κρατά το όπλο, με την κάνη προς τα πάνω. Το παίρνει και θέλει να κατέβει, μπλέκεται τότε η σκανδάλη στο σκαλοπάτι και μπαμ φεύγει η σφαίρα και του μπαίνει κατευθείαν στά πνευμόνια. Ξέρω από όπλα. Από τότε που ήμουν εικοσιδύο χρονών δεν βγήκα ποτέ από το σπίτι χωρίς πιστόλι. Δεν ξέρεις τι γίνεται, ιδιαίτερα τις νύχτες. Δεν πήγα ποτέ σε συγκέντρωση χωρίς το πιστόλι μου. Το είχα πάντα στο χέρι, στη ζώνη. Πρέπει να μπορείς να υπερασπιστείς τον εαυτό σου. Ο Ντουρρούτι όμως ήταν πάντα απρόσεκτος. Αυτό ήταν το λάθος του. Του το είχα πει πολλές φόρες. Δεν έδινε σημασία. Αυτή ήταν κι η γνώμη του Μανθάνα. Όταν τρέχεις με το αυτοκίνητο δεν κρατάς έτσι το όπλο που η κάνη να είναι στραμμένη επάνω σου. Και πιο πολύ ακόμα στην αποβίβαση. Ο Μανθάνα όμως με διαβεβαίωσε πως έτσι έγινε. Το Ναρανχέρο είναι φοβερό όπλο, παίρνει μόνο του φωτιά. Το ξέρω πολύ καλά, γιατί αργότερα πήρα αυτό το όπλο μαζί μου. Το κράτησα μέχρι που πήγα στη Γαλλία. Στη φυγή αναγκάστηκα να το αφήσω στα σύνορα…
[Aπόσπασμα από το βιβλίο του Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ «Το σύντομο καλοκαίρι της Αναρχίας» εκδ. Οδυσσέας 1981].
Διογένης ο Σινωπεύς
