Περί δημοκρατίας | του Μιχάλη Λουκοβίκα
«ΤΑ ΟΥΚ ΟΛΙΓΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΑΡΑΔΟΞΑ» της αρχαιότητας, ιδίως οι «διαφορές ανάμεσα στο Αἰγαῖον και την Εγγύς Ανατολή, ως προς την πολιτική οργάνωση», μας απασχόλησαν σ’ ένα από τα προηγούμενά μας Χρονικά: «οι αποκεντρωμένες πόλεις-κράτη τής Ἑλλάδος», αφενός, «οι συγκεντρωτικές αυτοκρατορίες» τής Ανατολής, αφετέρου. Θέλησα να εξηγήσω τις διαφορές αυτές ως απόρροια των αντικειμενικών συνθηκών, που επικρατούσαν στην Εγγύς Ανατολή, έναντι εκείνων που παρατηρούνταν στο Αιγαίο, ώστε να μιλήσω για τη γέννηση της δημοκρατίαςi της αυθεντικής, άμεσης και συμμετοχικής, σε αντιπαραβολή με την λεγόμενη “αντιπροσωπευτική δημοκρατία” που μας έχει επιβληθεί. Ορίστε, φίλτατοι συνταξιδιώτες, μια και ιδίως τώρα, λόγω της κρίσης, καλό είναι να κάνουμε κάποιες συγκρίσεις και σκέψεις.
ΠΕΡΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
Η ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ δεν αποτελούσε ίσως «δοκιμασία για μιαν ευτυχή μετά θάνατον ζωή» – μια αντίληψη που έπρεπε, αναγκαστικά, να διακατέχει τον απλό λαό τού «ασιατικού τρόπου παραγωγής». Οι Ἕλληνες εμπνέονταν και διαμορφώνονταν από την ελληνική Φύση. Φιλοσοφούσαν και ασχολούνταν με τα κοινά υπό την ευεργετική επίδρασή της. Αυτή τους «υπαγόρευε» τις μορφές τής κρατικής και της πολιτικής τους οργάνωσης – ασχέτως αν και οι δυο υπέθαλπαν τις διχόνοιες… Πρότυπό τους ήταν η πόλις, ιδεώδες η δημοκρατία, και ύψιστο αγαθό η ελευθερία – όλα αυτά σε κοινωνία δουλοκτητική και ανδροκρατική: φαντάζει αντιφατικό…
Επιπλέον, η δημοκρατία τους ήταν άμεση, καθαρή, συμμετοχική. Στην τωρινή δήθεν «δημοκρατία», την δήθεν «αντιπροσωπευτική», η εξουσία δεν ασκείται πλέον από τον λαό, αλλ’ από τους δήθεν «αντιπροσώπους» του, σε αντίθεση με τον ορισμό τής πραγματικής, αυθεντικής δημοκρατίαςii. Όλο και πιο πολλά οξύμωρα και παράδοξα… Ας επιχειρήσουμε, λοιπόν, να τα ξεκαθαρίσουμε:
Όση σχέση έχει η Εκκλησία (του Δήμου) με την Εκκλησία (του Χριστού), τόση σχέση έχει η άμεση δημοκρατία (η αυθεντική, η συμμετοχική) με τη λεγόμενη «αντιπροσωπευτική», που είναι στην πράξη ολιγαρχία.
Το έλλειμμα δημοκρατίας συνδυάζεται πάντοτε με ελλείμματα πολιτικής και δικαιοσύνης. Μια ολόκληρη χώρα, όπως η Ελλάδα, καταστράφηκε από τους πολιτικούς, συμπαραστατούντων των δικαστών – από ανθρώπους, δηλαδή, που είναι παντελώς άχρηστοι και άκρως επικίνδυνοι για τη δημοκρατία. Η δημοκρατία δεν έχει ανάγκη πολιτικών: οι ίδιοι οι πολίτες, ως «πολιτικὰ ζῷα», κατά τον Ἀριστοτέλη, ασχολούνται με την πολιτική· αυτοί αποφασίζουν. Η δημοκρατία δεν έχει ανάγκη δικαστών, αφού οι ίδιοι οι πολίτες απονέμουν και δικαιοσύνη. Η δημοκρατία – αν είναι όντως κράτος τού δήμου, εξουσία τού λαού – δεν εκχωρεί ανάλογες αρμοδιότητες σε κανέναν, ούτε και σ’ έναν Περικλῆ! Τα μνημόνια της λιτότητας δεν θα είχαν καμιά τύχη στην Ἐκκλησία τού Δήμου (μα εκείνη του Χριστού, είμαι σίγουρος ότι θα τα ευλογούσε)! Το δικαστήριο του Δήμου, η Ἡλιαία, δεν θα καταδίκαζε σε καμιά περίπτωση τον Κολοκοτρώνη – πόσο, μάλλον, σε θάνατο! Δημοκρατία δεν έχουμε, ας το χωνέψουμε! Είναι η προϋπόθεση για να την κατακτήσουμε κάποτε…
Η δίκη τού Σωκράτη
● Όμως, αν ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θάνατο, γιατί άραγε ο Κολοκοτρώνης να είχε καλύτερη τύχη; Πρώτα απ’ όλα, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε πως ο Σωκράτης δικάστηκε από τη δημοκρατία, μα ο Κολοκοτρώνης από την ολιγαρχία. Το κοινό περί δικαίου αίσθημα ήταν υπέρ τού Κολοκοτρώνη, αλλά κατά του Σωκράτη. Γιατί άραγε; Ας εξετάσουμε τη δίκη τού Σωκράτη, που έγινε το 399 ΠΚΧ, ύστερα από τη συντριβή τής αθηναϊκής δημοκρατίας από την σπαρτιατική ολιγαρχία κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Ήταν συγκαλυμμένα πολιτική δίκη, λόγω της αμνηστίας που είχε δοθεί στους ολιγαρχικούς, όταν ανατράπηκαν οι Τριάκοντα Τύραννοι, οι μαριονέτες των Σπαρτιατών. Γι’ αυτό οι κατηγορίες εναντίον του ήταν: ἀσέβεια έναντι των θεών, και διαφθορά τής νεολαίας τής πόλεως των Ἀθηνῶν. Σημειώστε πως ό,τι ξέρουμε για τη δίκη και καταδίκη τού Σωκράτη προέρχεται κυρίως από την Απολογία Σωκράτους, του Πλάτωνος, και την Απολογία Σωκράτους προς τους δικαστάς, του Ξενοφῶντος – δηλαδή από δυο μαθητές του, άρα, κάθε άλλο παρά αμερόληπτες πηγές.
Η δημοκρατία δίκαζε τους δαίμονές της στο πρόσωπο του Σωκράτη – πρωτίστως άλλους δυο πολύ αγαπητούς φίλους και μαθητές του, τους Αλκιβιάδη και Κριτία.iii Ο Ἀλκιβιάδης υπήρξε ο κύριος εμπνευστής τής καταστροφικής εκστρατείας στη Σικελία (415-413) κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, όπου όλοι σχεδόν οι Ἀθηναῖοι που πήραν μέρος, πάνω από 50.000 άνδρες, σκοτώθηκαν ή πιάστηκαν αιχμάλωτοι κι έγιναν δούλοι. Ο Αλκιβιάδης, φυγόδικος, κατέφυγε στην Σπάρτη, έπειτα στην Περσία, γύρισε με ψεύτικες υποσχέσεις στην Αθήνα, απ’ όπου εκδιώχθηκε ύστερα από άλλη μιαν ήττα από τους Σπαρτιάτες, οι οποίοι τελικά τον σκότωσαν στην Φρυγία το 404 ΠΚΧ.
Ο Κριτίας, που εμφανίζεται σε σωκρατικούς διαλόγους τού Πλάτωνα, ο ένας στ’ όνομά του, ήταν ο αιμοδιψής ηγέτης των Τριάκοντα Τυράννων – το ολιγαρχικό καθεστώς που εγκατέστησαν στην εξουσία τα σπαρτιατικά στρατεύματα κατοχής το 404 ΠΚΧ, ύστερα από τη συντριβή τής Αθήνας στον πόλεμο. Εκτός τού Κριτία, αρκετοί άλλοι από τους Τριάκοντα είχαν διατελέσει επίσης μαθητές τού Σωκράτη. Έμειναν στην εξουσία μόλις οκτώ μήνες, αλλά σε αυτό το τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, πρόλαβαν να σκοτώσουν το 5% των Αθηναίων, να εξορίσουν πολλούς άλλους, και να κατασχέσουν την περιουσία νεκρών κι εξορίστων. Πολλοί πλούσιοι πολίτες εκτελούνταν ή δολοφονούνταν μόνον και μόνον για να κατασχέσουν οι ολιγαρχικοί την περιουσία τους και να τη μοιραστούν, δίνοντας κάποιο μερίδιο και στους οπαδούς τους. Ήταν ένα καθεστώς τρόμου, μ’ επικεφαλής τον Κριτία, που έγινε διαβόητος για την σκληρότητα και απανθρωπιά του, αποφασισμένος καθώς ήταν να θέσει τέρμα στη δημοκρατία, ασχέτως ανθρωπίνου κόστους. Η εξέγερση, που ανέτρεψε τους τυράννους το 403 ΠΚΧ, οργανώθηκε από ομάδα εξορίστων μ’ επικεφαλής τον Θρασύβουλο. Ο Κριτίας σκοτώθηκε στο ξεκίνημά της. Ο Ξενοφών πιστεύεται πως έπαιξε σημαντικό ρόλο στο καθεστώς αυτό, ως ένας από τους δυο διοικητές τού ιππικού, που αποτελούσε την πολιτοφυλακή των Τριάκοντα.
Πολλοί εξέχοντες Αθηναίοι, που αντιτάχθηκαν στο καθεστώς τρόμου, έφυγαν από την πόλη. Ο Σωκράτης, αντιθέτως, επέλεξε να παραμείνει, και η στάση του αυτή ερμηνεύτηκε ως αποδοχή των τυράννων – εμμέσως πλην σαφώς. Ο φιλόσοφος είχε αντιδημοκρατικές ιδέες, όπως ότι δεν είναι η γνώμη τής πλειοψηφίας που εξασφαλίζει σωστή πολιτική, αλλά μάλλον η «αληθινή» γνώση και η επαγγελματική κατάρτιση, που κατέχουν μόνον οι λίγοι «ἐπαΐοντες», ενώ συχνά εγκωμίαζε τους νόμους τής ολιγαρχικής Σπάρτης. Ο Πλάτωνας ανέπτυξε περαιτέρω όλες αυτές τις αντιδημοκρατικές ιδέες στην Πολιτεία του, τασσόμενος υπέρ τής διακυβέρνησης από την élite των πεφωτισμένων «φιλοσόφων βασιλέων». Αυτή προφανώς ήταν η ιδέα τού Σωκράτη για τον εαυτό του, φτάνοντας στο σημείο να πει στην απολογία του πως υπήρξε «θεῖον δῶρον» για τους Αθηναίους… Λέγεται πως «το πραγματικό έγκλημα του Σωκράτη [ήταν ότι] πρέσβευε μια φιλοσοφία που δημιούργησε τον Αλκιβιάδη και τον Κριτία… αλλά φυσικά, λόγω της αμνηστίας, δεν μπορούσε να διωχθεί γι’ αυτό». Πρόκειται για μια μάλλον ευνοϊκή εκδοχή για τον Σωκράτη. Γιατί υπάρχουν και άλλες εκδοχές, πως η Πολιτεία, η δική του και του Πλάτωνα, ίσως να… εφαρμόστηκε από τους Τριάκοντα Τύραννους, και πως τελικά εκείνος ο «φιλόσοφος βασιλεύς» δεν ήταν άλλος από τον Κριτία!
Αυτή η κρίση θα ήταν αδιανόητη στην αρχαία Αθήνα: η Εκκλησία (τού δήμου) δεν θα δεχόταν ποτέ τις υπαγορεύσεις των πιστωτών.
ΣΤΟ ΔΗΘΕΝ «ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΟ» ΣΥΣΤΗΜΑ της δήθεν «δημοκρατίας» μας, ο δήθεν «κυρίαρχος» λαός είναι στην πραγματικότητα χωρίς καμιά κυριαρχία, και αδυνατεί να εξαλείψει τις ολέθριες συνέπειες της κρίσης που βιώνουμε τώρα. Στην αρχαία Αθήνα, αντίθετα, όπως και σε οποιαδήποτε άλλη ελληνική πόλη υπήρχε δημοκρατία, μια τέτοια κρίση θα ήταν αδιανόητη: η Εκκλησία (τού δήμου, φυσικά,) δεν θα δεχόταν ποτέ τις υπαγορεύσεις των πιστωτών. Η απόφαση δεν ανήκε στην αρμοδιότητα κάποιου προέδρου, ή πρωθυπουργού, κυβέρνησης, ή βουλής, δικαστηρίου, ή τραπεζίτη· αποφάσιζε ο ίδιος ο λαός.
Υπήρχαν, βέβαια, αξιωματούχοι, αλλά για περιορισμένο χρονικό διάστημα, εναλλασσόμενοι και άμεσα ανακλητοί ἀνὰ πᾶσαν στιγμή. Οι αρμοδιότητές τους ήταν σαφώς προσδιορισμένες και είχαν περιορισμένη πρωτοβουλία κινήσεων. Περισσότερο διοικούσαν, παρά κυβερνούσαν. Δεν αποφάσιζαν «ἐν ὀνόματι τοῦ λαοῦ», αλλ’ απλώς ενεργούσαν βάσει των αποφάσεων που είχε ήδη λάβει ο λαός στην Εκκλησία. Οι πολίτες, πριν ν’ αναλάβουν τα καθήκοντά τους, όπως και μετά από τη λήξη τής θητείας τους, εξετάζονταν ως προς τις ικανότητές τους (δοκιμασία), και τις επιδόσεις τους (εὐθύναι).
Εκκλησία και Ηλιαία: πυλώνες της δημοκρατίας. Χωρίς τον έναν, η δημοκρατία είναι κουτσή. Χάνοντας και τους δυο, είναι νεκρή.
Δικαστές δεν υπήρχαν· μόνον ένορκοι, αριθμώντας εκατοντάδες, ή ακόμη και χιλιάδες στις πιο σοβαρές υποθέσεις. Η Εκκλησία (Συνέλευση) με απαρτία 6000 παρόντων (περί το 10-20% των πολιτών), και τα λαϊκά δικαστήρια, η Ηλιαία (άλλες 6000 ενόρκων), ήταν οι πυλώνες τής δημοκρατίας. Χωρίς τον έναν πυλώνα, η δημοκρατία θα ήταν κουτσή. Χάνοντας και τους δυο (όπως στο δήθεν «αντιπροσωπευτικό» μας σύστημα), δεν θα έμενε ίχνος δημοκρατίας… Το έργο τής 400μελούς Βουλῆς ήταν ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον γραφειοκρατικό, με την εποπτεία και τον συντονισμό των νέων κρατικών θεσμών, ενώ κάποιοι παλαιότεροι, όπως ήταν οι Ἄρχοντες και ο Ἄρειος Πάγος, απογυμνώθηκαν σταδιακά από ουσιαστικές αρμοδιότητες.iv
● Οι Αεροπαγίτες, πάντως, είχαν τα «τυχερά» τους, απολαμβάνοντας τα κάλλη τής περίφημης ἑταίρας, Φρύνης, απογυμνωμένης ἐνώπιόν τους, σε δίκη της με την κατηγορία τής ασέβειας. Την υπερασπίστηκε ένας από τους εραστές της, ο ρήτορας Ὑπερείδης, που τελικά κατέφυγε στο ύστατό του «επιχείρημα» (διόλου ρητορικό), για να την σώσει από τον θάνατο: αφαίρεσε τον χιτώνα της ενώπιον των δικαστών, θέλοντας να «διεγείρει τον… οίκτο τους». Το κάλλος της ήταν τόσο «πειστικό» που αθωώθηκε! Το επεισόδιο ενέπνευσε τον Jean Léon Gérôme στον πίνακά του, Η Φρύνη ενώπιον του Αρείου Πάγου (1861).
Ό,τι απέμεινε από την αρχαία δημοκρατία στο σημερινό πολιτικό σύστημα είναι η ελάχιστα δημοκρατική διαδικασία: οι εκλογές…
Η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν συμμετοχική: οι πολίτες, που είχαν αναλάβει κάποιο αξίωμα, ενεργούσαν συλλογικά. Η επιλογή γινόταν κυρίως με κλήρο, και όχι με εκλογές, επειδή σε αυτές ευνοημένοι ήταν (και είναι) συνήθως οι πλούσιοι, οι ευγενείς, οι μορφωμένοι, οι διάσημοι και οι ρήτορες. Κάθε πολίτης είχε τη δυνατότητα να υπηρετήσει (με την πραγματική σημασία τής λέξης) μόνο μια φορά, σε ορισμένες περιπτώσεις δύο φορές, σε τέτοια αξιώματα. Η κλήρωση θεωρήθηκε ως το πλέον δημοκρατικό μέσο, ώστε ν’ αποτραπεί η διαφθορά με την εξαγορά ψήφων, αλλ’ επίσης για να δοθεί στους πολίτες μια μοναδική μορφή πολιτικής ισότητας. Συνεπώς, όλο και περισσότεροι πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική, όπως έγραψε ο Αριστοτέλης, «κυβερνῶντες καὶ κυβερνώμενοι ἐκ περιτροπῆς».v Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός πως ό,τι απέμεινε από την αρχαία δημοκρατία στο σημερινό πολιτικό σύστημα είναι η ελάχιστα δημοκρατική διαδικασία: οι εκλογές – που έχουν καταστεί σχεδόν συνώνυμο της «δημοκρατίας»…
● Μου προξενεί μεγάλη κατάπληξη το γεγονός ότι ο Παρθενών, κορυφαίο κτήριο-σύμβολο της αρχαιότητας, δεν περιλαμβανόταν στα «ἑπτὰ θεάματα (θαύματα) τῆς οἰκουμένης», που ήταν: ἡ μεγάλη πυραμὶς τῆς Γκίζης· οἱ κρεμαστοὶ κῆποι τῆς Βαβυλῶνος· τὸ χρυσελεφάντινον ἄγαλμα τοῦ Ὀλυμπίου Διός· ὁ ναὸς τῆς Ἀρτέμιδος εἰς Ἔφεσον· τὸ μαυσωλεῖον Ἁλικαρνασσοῦ· ὁ κολοσσὸς τῆς Ῥόδου· και ὁ φάρος Ἀλεξανδρείας (ή τὰ τείχη τῆς Βαβυλῶνος).
Οι αξιωματούχοι που επιλέγονταν μ’ εκλογές και όχι με κλήρωση (επομένως, προερχόμενοι από τις ανώτερες τάξεις) ήταν οι δέκα στρατηγοί, λόγω της εμπειρίας που έπρεπε να έχουν σε πολιτικά και στρατιωτικά ζητήματα, όπως κι όσοι ήταν υποχρεωμένοι να διαχειρίζονται μεγάλα χρηματικά ποσά: τυχόν κατάχρηση θα ήταν δυνατόν ν’ αναπληρωθεί από τη δική τους περιουσία. Οι εκλεγμένοι αξιωματούχοι εξετάζονταν και κρίνονταν παρομοίως, πριν ή και μετά από την θητεία τους. Επίσης, ήταν δυνατόν ν’ απομακρυνθούν και αυτοί από το αξίωμά τους ἀνὰ πᾶσαν στιγμή. Πολίτες που κρίθηκε πως έβλαψαν τα συμφέροντα της πόλεως, όπως σε περιπτώσεις κατάχρησης εξουσίας, ή και χρημάτων, αντιμετώπιζαν πολύ αυστηρές ποινές, όπως η ἐσχάτη (ο θάνατος), τεράστια πρόστιμα που αδυνατούσαν να ξεπληρώσουν, δήμευση περιουσίας, εξορία ἐφ’ ὅρου ζωῆς, και απώλεια των πολιτικών τους δικαιωμάτων (ἀτιμία).
«Δεν λέμε πως ο άνθρωπος που δεν ενδιαφέρεται για την πολιτική κοιτάει τη δουλειά του· λέμε πως δεν έχει καμιά δουλειά εδώ». (Περικλής)
Η περιφρόνηση που εκείνοι οι πρώτοι δημοκράτες ένιωθαν γι’ αυτούς που δεν συμμετείχαν στην πολιτική, φαίνεται χαρακτηριστικά από τη λέξη ἰδιώτης (idiot), που από τ’ αρχαία ελληνικά πέρασε σε πολλές ξένες γλώσσες (αλλά… όχι και στα νέα ελληνικά), με την έννοια πλέον του πανηλίθιου. Ο αρχαίος Έλληνας ιδιώτης ήταν κάποιος που ιδιώτευε, χωρίς να έχει ενεργό συμμετοχή στην πολιτική. Ο Περικλής, κατά τον Θουκυδίδη, διακήρυξε: «Δεν λέμε πως ο άνθρωπος που δεν ενδιαφέρεται για την πολιτική κοιτάει τη δουλειά του· λέμε πως δεν έχει καμιά δουλειά εδώ.»
Οι διανοούμενοι της εποχής ήταν, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, αριστοκράτες. Έτσι, μεταξύ των αρχαίων Ελλήνων επικριτών τής δημοκρατίας συγκαταλέγονται ο Σωκράτης (το πιο προβεβλημένο «θύμα» τής δημοκρατίας), ο Πλάτων, και ο Αριστοτέλης (συνεπώς, το «βαρύ πυροβολικό» τής ελληνικής φιλοσοφίας ήταν αντιδημοκρατικό)· δραματουργοί, σαν τον Αἰσχύλο, ή επίσης τον Ἀριστοφάνη· ιστορικοί, όπως ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφών, ή και ο Πολύβιος: η δημοκρατία, έλεγε, εκφυλίζεται σε «κυβέρνηση βίας και αυταρχισμού», καταλήγοντας σε «θυελλώδεις συνελεύσεις, σφαγές, εξορίες» (Άρα: Κάτω η δημοκρατία! Ζήτω η αριστοκρατία! Οι «άριστοι» ολιγάρχες «τα βρίσκουν» χωρίς… «υπερβολές»!)
Η νίκη κατά των Περσών, η γέννηση του δράματος, και η μεγάλη ακμή τού ελληνικού πολιτισμού, θα ήταν αδιανόητες χωρίς τη δημοκρατία.
Όλοι οι παραπάνω «ξέχασαν» πως η νίκη κατά των Περσών, η γέννηση του δράματος, και η μεγάλη ακμή τού ελληνικού πολιτισμού, θα ήταν αδιανόητες χωρίς τη δημοκρατία. Κι όμως, παρ’ όλες τις πρόνοιες, γνωρίζουμε τώρα πως, τελικά, δεν αποφεύχθηκε η δημαγωγία – αυτή υπήρξε η ἀχίλλειος πτέρνα τής δημοκρατίας. Δυο διαβόητοι Αθηναίοι δημαγωγοί (από τη λέξη δῆμος, και το ρήμα ἄγω) ήταν οι Κλέων και Αλκιβιάδης κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο.vi
Η αρχαία ελληνική πόλις έσβησε μαζί με την αθηναϊκή δημοκρατία: ήταν τέλος εποχής για έναν τρόπο διακυβέρνησης, που έπαψε να θεωρείται πρότυπο, μια και κανείς δεν ενδιαφέρθηκε πραγματικά, ούτε είχε συμφέρον, ν’ αντικρούσει τις αρνητικές εκτιμήσεις των αρχαίων συγγραφέων. Το κλασικό πρότυπο, που ενέπνευσε επαναστάτες και ριζοσπάστες Ευρώπης και Αμερικής, ήταν η Ρώμη, όχι η Αθήνα – αν και η Res publica Romana κάθε άλλο παρά δημοκρατία ήταν. Γι’ αυτό οι «πατέρες» των ΗΠΑ, το 1787, αντί για Εκκλησία, ίδρυσαν Σύγκλητο (ή Γερουσία,, όπως ατυχώς την είπαν στην Ελλάδα), που εγκαταστάθηκε στο Καπιτώλιο. Όμως, άλλαξαν οι καιροί, κι εκτιμήθηκε σταδιακά η δημοκρατία για το υψηλό επίπεδο καλλιέργειας που απολάμβαναν οι πολίτες της. Από τα μέσα τού 20ού αιώνα, λοιπόν, άρχισαν οι πάντες να δηλώνουν “δημοκράτες”, και όλες οι χώρες να διακηρύσσουν πως έχουν «δημοκρατία», ανεξάρτητα από την πραγματική ουσία τού τρόπου διακυβέρνησής τους.vii
Γαλλική και Αϊτινή Επανάσταση (1789 και 1791)
ΥΠΑΡΧΟΥΝ, ΠΑΝΤΩΣ, ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΤΩΡΑ οὐκ ὀλίγες «ευαίσθητες ψυχές» που… αποστρέφουν το βλέμμα από την αθηναϊκή δημοκρατία, επειδή, λέει, εξαιρούσε τις γυναίκες, τους δούλους, και τους ξένους, ενώ άσκησε παράλληλα «ιμπεριαλιστική» πολιτική – θαρρείς και η πατριαρχία, η δουλεία, ο ρατσισμός και ο ιμπεριαλισμός, ξεφύτρωσαν από τη δημοκρατία! Η πατριαρχία, ο ρατσισμός και ο ιμπεριαλισμός παραμένουν κραταιοί. Σχετικά πρόσφατα, η δουλεία καταργήθηκε, αν και φοβάμαι πως διατηρείται μεταμφιεσμένη… Και πού ή πότε είδατε δούλους να ψηφίζουν;(!) Όσο για το δικαίωμα του ἐκλέγειν κι ἐκλέγεσθαι, η πρώτη χώρα που το αναγνώρισε για όλους τούς πολίτες της (άνδρες και γυναίκες) ήταν η Φινλανδία το 1906. Οι Ελληνίδες ψήφισαν για πρώτη φορά το 1953. Σημειωτέον πως η Α΄ Γαλλική Πολιτεία («Δημοκρατία») της Γαλλικής Επανάστασης έδωσε για πρώτη φορά εκλογικά δικαιώματα στους άνδρες το 1792, όχι όμως στις γυναίκες – πόσο μάλλον στους δούλους.
Apropos: Άκουσαν ποτέ τους οι ἐν λόγῳ «ευαίσθητες ψυχές» να γίνεται λόγος για την μεγάλη Αϊτινή Επανάσταση, το 1791, τη μοναδική νικηφόρα εξέγερση δούλων στην ιστορία; Ξέσπασε μόλις δύο χρόνια μετά από την εξίσου μεγάλη Γαλλική Επανάσταση (1789), με τα ίδια ακριβώς συνθήματα: “liberté, égalité, fraternité”! Μάταια, όμως! Οι προσδοκίες των σκλάβων δεν συγκίνησαν τους μεγάλους Γάλλους επαναστάτες, που αντέτειναν τις… ένοπλές τους δυνάμεις – συμπαρατάσσοντας μέχρι και μισθοφόρους (λ.χ. Πολωνούς) στα στρατεύματα καταστολής: τέτοια προνόμια προορίζονταν αποκλειστικά για τους «ευγενείς, λευκούς Γάλλους», και όχι για νέγρους Αϊτινούς εἵλωτες!viii
Η Πολιτεία τού Πλάτωνα: βασιλική δικτατορία!
● Η Πολιτεία τού Πλάτωνα, ένα από τα πιο σημαίνοντα έργα περί φιλοσοφίας και πολιτικής θεωρίας, είναι χρονολογικά η πρώτη γνωστή καταγεγραμμένη ουτοπική πρόταση.ix Οι κοινωνικοοικονομικές τάξεις στην ἐν λόγῳ Πολιτεία είναι τέσσερις: οι χρυσῆ, ἀργυρᾶ, χαλκείη, και σιδηρᾶ. Η κατηγοριοποίηση των πολιτών γίνεται βάσει μιας άκαμπτης ταξικής διάρθρωσης, μ’ ελάχιστη κοινωνική κινητικότητα (θυμίζοντάς μας το ινδικό σύστημα των καστών). Οι χρυσοί πολίτες υποβάλλονται σ’ εντατικό πεντηκονταετές εκπαιδευτικό πρόγραμμα, για να καταστούν «αγαθοί» ολιγάρχες, φιλόσοφοι βασιλεῖς…x Η σοφία αυτών των κληρονομικών αρχόντων θα εξαλείψει – υποτίθεται – την φτώχεια και τις στερήσεις με τη δίκαιη κατανομή των πόρων. Η αληθινή γνώση, όμως, είναι αποκλειστικό προνόμιο της élite, ενώ οι κατώτερες τάξεις είναι προορισμένες να εκπληρώνουν πιστά τα καθήκοντά τους προς την Πολιτεία ως το τέλος της ζωής τους. Η λογοκρισία είναι στην ημερήσια διάταξη, για πρόληψη της «ασέβειας» και «ανηθικότητας», που «διαφθείρουν» τη νεολαία. Η πλατωνική Πολιτεία έχει ελάχιστους νόμους, κι εφαρμόζει μια μορφή ευγονικής για την εξάλειψη των αναπήρων, ενώ προσλαμβάνει μισθοφόρους για τη διεξαγωγή πολέμων, με την ελπίδα πως οι πολεμοχαρείς κάτοικοι γειτονικών χωρών θα εκλείψουν (ό,τι έκαναν και οι Καρχηδόνιοι, ώσπου τελικά η πόλη τους ισοπεδώθηκε). Ποιος όντως θα ήθελε να ζήσει σε μια τέτοιαν άτεγκτη, ανελεύθερη ουτοπία, αν το… μέταλλό του δεν ήταν ευγενές; Ο Karl Popper, στο βιβλίο του, Η ανοικτή κοινωνία και οι εχθροί της (1945), χαρακτήρισε την πλατωνική Πολιτεία ως «ολοκληρωτική δυστοπία», με κυβέρνηση που απαρτίζεται μόνον από μέλη μιας ξεχωριστής κληρονομικής άρχουσας τάξης, μα όλοι όσοι ανήκουν στην κατώτερη τάξη, την εργατική, δεν έχουν κανέναν ρόλο στην λήψη των αποφάσεων, και τους αντιμετωπίζουν ως «ανθρώπινα βοοειδή»… Αναμφίβολα, η μεγαλύτερη ουτοπία είναι να περιμένει κανείς λύσεις από τέτοιους «φιλόσοφους βασιλείς», ακόμα κι αν είναι διάσημοι διεθνώς, κι ας έχουν επηρεάσει γενεές επί γενεών στοχαστών…xi
Υποσημειώσεις:
i Ο Κορνήλιος Καστοριάδης, πάντως, απέδωσε τη γέννηση της δημοκρατίας στον χώρο των ιδεών. Οι Έλληνες, έλεγε, διέφεραν από άλλες κοινωνίες λόγω του ιδεώδους τής αυτονομίας. Ο Κόσμος, θεώρησαν, προέρχεται από το Χάος, ενώ οι Εβραίοι πίστευαν ότι προέρχεται από την θέληση του Θεού. Έτσι, οι πρώτοι ανέπτυξαν ένα σύστημα άμεσης δημοκρατίας όπου οι νόμοι άλλαζαν βάσει της βούλησης του λαού, ενώ οι δεύτεροι ένα θεοκρατικό σύστημα κατά το οποίο ο άνθρωπος βρίσκεται σε μιαν αιώνια προσπάθεια να κατανοήσει και να επιβάλει το θέλημα του Θεού. Αυτή η ριζοσπαστική ιδέα ενός “κόσμου προερχόμενου από το χάος”, στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία και κοσμογονία, σημαίνει ότι ο κόσμος γεννήθηκε από το τίποτα. Ὡς ἐκ τούτου, ο άνθρωπος μπορεί να τον διαμορφώνει κατά πώς κρίνει, χωρίς να προσπαθεί να συμμορφωθεί με τον “θεϊκό νόμο”. Ο Καστοριάδης απέρριπτε και τον όρο “πόλη-κράτος”, για τις αρχαίες ελληνικές πόλεις, δεδομένου πως αυτές ήταν αυτόνομες. Κατά τον αποικισμό λ.χ., παρατηρούμε, για πρώτη φορά στην ιστορία, πως οι Έλληνες, αντί να μεταφέρουν το κοινωνικό σύστημα της μητρόπολης στη νεότευκτη αποικία, θεσμοθετούσαν ἐκ βάθρων από μηδενική βάση. Αντίθετα, οι Φοίνικες, με παρόμοια επέκταση τότε στη Μεσόγειο, ήταν ως το τέλος μοναρχικοί, ενώ οι αποικίες τους κατέβαλλαν φόρο υποτέλειας στη μητρόπολη.
ii Η αθηναϊκή δημοκρατία (ἐπὶ τῆς οὐσίας λαοκρατία, από τις λέξεις δῆμος = λαός, και κράτος = εξουσία) είναι ἀντώνυμον της ἀριστοκρατίας (από τους ἀρίστους) ή της ὀλιγαρχίας (από τους ὀλίγους και το ρήμα ἄρχω). Ποιο απ’ όλα αντιπροσωπεύει το… “αντιπροσωπευτικό” μας σύστημα το ξέρει ακόμη κι ένα μικρό παιδί!
iii Οι στενές σχέσεις Σωκράτη και Αλκιβιάδη αντανακλώνται και στην ζωγραφική, με πίνακες όπως: Ο Σωκράτης τραβά τον Αλκιβιάδη από την αγκαλιά τής αισθησιακής απόλαυσης, του Jean-Baptiste Regnault (1791). Άλλοι (Jean-Léon Gérôme, Francesco Hayez, κλπ.) δείχνουν τον Σωκράτη να ψάχνει τον Αλκιβιάδη στο σπίτι τής Ἀσπασίας… να τον βρίσκει σε γυναικωνίτη… στο σπίτι κάποιας ἑταίρας… σε πορνείο… και να τον μαλώνει… (!) Απαθανατίζονται και στην Σχολή των Αθηνών, του Ραφαήλ, παρέα με τους Αἰσχίνη και Ἀντισθένη (ή Ξενοφώντα).
iv Ο Ἄρειος Πάγος (ἤτοι “Βράχος τού Άρη”) είναι ένας βραχώδης λόφος, ΒΔ τής Ακρόπολης, όπου συνεδρίαζε το σώμα, που στην προ δημοκρατίας Αθήνα αποτελούσε τη Γερουσία. Τότε τα μέλη του ήταν κυρίως οι πρώην ἄρχοντες. Υπήρχαν ταυτόχρονα τρεις άρχοντες: ο ἄρχων βασιλεύς (κατάλοιπο της μοναρχίας), ο ἄρχων ἐπώνυμος και ο πολέμαρχος (με δικαστικές και στρατιωτικές αρμοδιότητες αντίστοιχα).
v “Πατέρας τής αθηναϊκής δημοκρατίας” ήταν ο Κλεισθένης· ο Παρθενὼν το σύμβολό της· η δε Πνὺξ ο λόφος όπου συνερχόταν η Εκκλησία: εκεί διεξήχθησαν μεγάλες πολιτικές διαμάχες τού “Χρυσού Αιώνα”· στο βῆμα των ομιλητών ανέβηκαν όλες οι προσωπικότητες της εποχής – μα και τόσοι απλοί πολίτες, που σήκωσαν το χέρι, ακούγοντας την ερώτηση: Τίς ἀγορεύειν βούλεται;
vi Σκοπός αυτού του Χρονικού δεν ήταν η κριτική εκτίμηση της άμεσης δημοκρατίας. Ήθελα να δείξω τις τεράστιες διαφορές της από τη δήθεν “αντιπροσωπευτική δημοκρατία”. Γι’ αυτό και παρουσίασα σε αδρές γραμμές τον τρόπο λειτουργίας της, ώστε να εκτιμήσουμε αν και κατά πόσο είναι εφικτή η εφαρμογή της σήμερα με κατάλληλη προσαρμογή. Θύματά της, βλέπετε, δεν ήταν μόνον αντιδημοκράτες, σαν τον Σωκράτη, αλλά και δημοκράτες, όπως ο Περικλής, ή ο δάσκαλος και φίλος του, φιλόσοφος Ἀναξαγόρας, που κατηγορήθηκαν και οι δυο από τον δημαγωγό Κλέωνα – ο πρώτος για κακοδιαχείριση κονδυλίων (αποκαταστάθηκε γρήγορα), και ο δεύτερος για “ασέβεια”. Ο Περικλής αναγκάστηκε να φυγαδεύσει τον Αναξαγόρα για την ασφάλειά του στη Λάμψακο, όπου έζησε το υπόλοιπο της ζωής του.
vii Η αποτυχία τής δημοκρατίας, όπως και των επαναστάσεων των δυο περασμένων αιώνων που χαρακτηρίστηκαν “σοσιαλιστικές”, έχοντας ως στόχο τον κομμουνισμό, υπήρξε, ἐπὶ τῆς οὐσίας, αποτυχία τού ανθρώπου. Η αδυναμία δημιουργίας δημοκρατικών, ή και αταξικών, κοινωνιών, χρεώνεται ἐν τέλει στη δική του αδυναμία να αρθεί στο ύψος των περιστάσεων.
viii Ποια ήταν η ανταμοιβή τους; Η χώρα όπου έγινε η μοναδική νικηφόρα επανάσταση δούλων στα χρονικά είναι τώρα μάλλον η φτωχότερη σε ολόκληρο τον κόσμο. Η λεγόμενη “διεθνής κοινότητα” δεν τους συγχώρεσε για τον ηρωισμό τους, και τους τιμώρησε παραδειγματικά που σήκωσαν κεφάλι, ώστε να ζήσουν σε συνθήκες “ελευθερίας, ισότητας, αδερφοσύνης”…
ix Ουτοπία: φανταστική κοινότητα, ή κοινωνία, μ’ εξαιρετικές, περίπου ιδανικές, συνθήκες για τους πολίτες της. Τα ουτοπικά ιδεώδη προβάλλουν τις αρχές τής ισότητας, αλλά η μέθοδος εφαρμογής ποικίλλει, ανάλογα με την εκάστοτε ιδεολογία. Ο όρος αυτός επινοήθηκε από τον Thomas More για το βιβλίο του Ουτοπία (1516), όπου περιγράφει μια φανταστική νησιωτική κοινωνία τού Ατλαντικού. Προέρχεται από τις λέξεις οὐ και τόπος. Ευτοπία, από τις λέξεις εὖ και τόπος, είναι ο σωστός όρος για να περιγράψει μια θετική ουτοπία. Ουτοπία και ευτοπία στ’ αγγλικά είναι ομόφωνες λέξεις – έγιναν και συνώνυμες. Το αντίθετο της ευτοπίας είναι η δυστοπία, από τις λέξεις δυσ- και τόπος, δηλαδή κακοτοπία ή αρνητική ουτοπία.
xΤελικά, η πλατωνική Πολιτεία είναι στην πραγματικότητα μοναρχία, ή δικτατορία, αφού ο “φιλόσοφος βασιλεύς” μοιάζει μ’ ένα άλλο φανταστικό ον: τον “αγαθό δικτάτορα”…
xi Η Πολιτεία γράφτηκε περί το 380 ΠΚΧ – μια εικοσαετία και πλέον μετά από την εφαρμογή της από τους Τριάκοντα Τύραννους το 404-403. Άρα, ο Πλάτων υπήρξε αντιδημοκράτης ἐφ’ ὅρου ζωῆς. Επιχείρησε μάλιστα να μεταλαμπαδεύσει τις ιδέες του στις Συρακούσες, παρ’ όλον που είχε αηδιάσει από την “έκλυτη” ζωή τής Σικελίας. Κατά τον Διογένη Λαέρτιο, ο Πλάτωνας πήγε πρώτη φορά στις Συρακούσες ἐπὶ Διονυσίου – που τον είδε “με μισό μάτι”, ίσως γιατί ο Δίων, γυναικάδελφος του τυράννου, έγινε μαθητής του. Ο Πλάτων γλύτωσε “παρά τρίχα” την ζωή του και κατέληξε στα σκλαβοπάζαρα. Τον έσωσε ο Ἀννίκερις, φιλόσοφος της Κυρήνης, που τον αγόρασε και τον έστειλε στην Αθήνα. Όταν πέθανε ο τύραννος, ανέλαβε ο γιος του, ο Διονύσιος Β’, και ο Δίων έπεισε τον Πλάτωνα να τον κάνει “φιλόσοφο βασιλιά”! Ο νεαρός, ναι μεν έδειχνε να είναι καλός μαθητής, αλλ’ άρχισε να υποψιάζεται τον θείο του και τον εξόρισε. Ο Δίων επέστρεψε, ανέτρεψε τον Διονύσιο, μα κράτησε την εξουσία για λίγο, αφού κι αυτός με τη σειρά του… ανατράπηκε και δολοφονήθηκε από έναν άλλον μαθητή τού Πλάτωνα, τον Κάλλιπο, που είχε βοηθήσει τον Δίωνα στο πραξικόπημα! Όμως και ο Κάλλιπος… ανατράπηκε λίαν συντόμως, κι έγινε αρχηγός μισθοφόρων, οι οποίοι τον… σκότωσαν αργότερα με το ίδιο σπαθί που δολοφόνησε τον Δίωνα. Ἰδοὺ το τέλος τής δεύτερης απόπειρας εφαρμογής τής Πολιτείας… Ο Πλάτων μού θυμίζει τον Πυθαγόρα όταν θέλησε κι αυτός να συνδυάσει την φιλοσοφία του με την πολιτική τού Κρότωνα, με καταστροφικά αποτελέσματα για τον ίδιο μα και τους μαθητές του. Πώς θα τους αξιολογούσε, άραγε, ο Αριστοτέλης ως “πολιτικὰ ζῷα”;
Μιχάλης Λουκοβίκας
[Πρώτη δημοσίευση 18/10/2014]
https://peripluscd.wordpress.com/
Ο συνθέτης Μιχάλης Λουκοβίκας, γεννήθηκε σε μουσική οικογένεια της Θράκης, ασχολήθηκε με διάφορα είδη μουσικής από τα 15 του χρόνια: ποικίλη μουσική, rock, μελοποίηση ποίησης, τραγουδοποιία, μουσική για θέατρο και κινηματογράφο, ρεμπέτικο, τροπική μουσική. Πτυχιούχος Αγγλικής Φιλολογίας του ΑΠΘ, εργάστηκε ως καθηγητής αγγλικών, μεταφραστής, επιμελητής εκδόσεων, ραδιοφωνικός παραγωγός και δημοσιογράφος.
Θέλοντας να εμβαθύνει στις διαφορές τής μουσικής Δύσης και Ανατολής, εστίασε την προσοχή του στην τροπική παράδοση, λαϊκή ή κλασική. Κρίσιμοι σταθμοί στην έρευνά του ήταν η γνωριμία του με τον Ross Daly το 1987, και η συμμετοχή του στη Διεθνή Μουσικολογική Συνάντηση των Δελφών περί μεσογειακής μουσικής το 1988.
Η γνωριμία του με την Amélia Muge στη «Διαδικτυακή θάλασσα» οδήγησε από το 2009 σε μια μακροχρόνια, δημιουργική, καρποφόρα συνεργασία που παραμένει μέχρι σήμερα.
Η δισκογραφία του:
● 2002: Ραδιο… +θέσεις, Μουσικοί παραγωγοί τού 9,58 fm
● 2003: Αλεξάνδρεια – Αθήνα, Πάρις Παρασχόπουλος, Ακτίς Αελίου
● 2008: Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, Μιχάλης Λουκοβίκας, Άρης Αλεξάνδρου
● 2009: Uma Autora, 202 Canções, Amélia Muge
● 2011: O Ouro do Céu / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas
● 2012: Periplus / deambulações luso-gregas, Amélia Muge, Μιχάλης Λουκοβίκας
● 2012: Periplus / Luso-Hellenic Wanderings (διεθνής έκδοση)
● 2014: Amélia com Versos de Amália, Amélia Muge, Amália Rodrigues
● 2017: ARCHiPELAGOS / Passagens, Amélia Muge, Μιχάλης Λουκοβίκας
