Το λεξιλόγιο των παλιών ξωμάχων | του Νίκου Λουκαδάκη
Στα χνάρια των λέξεων
Εμπήκε το θέρος, η εποχή των ξωμάχων. Σήμερα οι ξωμάχοι δεν χρησιμοποιούν σχεδόν καθόλου τα χέρια τους, παρά μόνο μηχανήματα. Τα σύνεργά των παλιών ξωμάχων και το λεξιλόγιό τους είναι σχεδόν άγνωστα σήμερα. Στον δεκαπεντασύλλαβο «Ο αλωνισμός» που βρίσκεται στο καταπληκτικό βιβλίο της Μαρίας Καλεντάκη: «Το Εννιαδέντρι-Αθιβολές κι Απόζαλα» διαπιστώνει κανείς τις άγνωστες σήμερα λέξεις που χρησιμοποιούσαν οι ξωμάχοι των περασμένων εποχών.
Ο αλωνισμός (αποσπάσματα)
…Μήνα Πρωτόλη ντάκερνε το θέρος στα χωράφια
κι ολημερνίς κουβάλιενε στ’ αλώνι τα δεμάθια.
Αφότου εποθέριζε κατάστενε τ’ αλώνι
και δυο ματζέθια μελισσά ο συζευτής μερώνει.
Κέντρωνε τον βολόσυρο με δόντια ακονισμένα
κι όλα τ’ αλωνοσύνεργα καλά καταστεμένα…
Ματζέθια-ματζέτες= Νεαρές αγελάδες μέχρι 3 ετών (Ενετικό manzeta= νεαρή αγελάδα).
Μελισσά-μελισσός= Αυτός που έχει καφετί χρώμα, το χρώμα του μελιού.
Συζευτής= Συν+ζέψη (ζευγνύω ή ζεύω). Ο γεωργός που διαθέτει ένα βόδι και συνεταιριζόταν με άλλον που είχε κι αυτός βόδι και τα σύζευαν στο ζυγό για κοινή εργασία.
Βολόσυρος= Αρχαιότατο εργαλείο όπου δυο σανίδες με ενσωματωμένες στο κάτω μέρος πέτρες (τσακμακόπετρες) ή πριονωτά σίδερα, χρησιμοποιείται για το αλώνισμα (Σύμφωνα με τον Τσιριγωτάκη, άλλο ο βολόσυρος, αρχαίος οβολόσυρος οβολός+ σέρνω και άλλο ο βωλόσυρος, βώλος + σέρνω, που χρησιμοποιείται για το σπάσιμο των βόλων σε ένα χωράφι).
…Σέρνει τσ’ αελιές ο συζευτής και πιάνει και τσι δένει
και η ζεύλα κάτω απ’ το λαιμό τσι καθαμιάς πηγαίνει.
Πιάνει και μουστουχώνει τζι μην τρώνε το σπαρμένο
το μούτσουνο τσι κάθα μιάς αδυνατά δεμένο.
Στη μέση κατατάσσει τα και πιάνει το συρεύτη
και δένει τον βολόσυρο εις του ζυγού τη μέση…
Αελιές= Η αγελάδες (αρχ. αγελαία βους= το θηλυκό βόδι που ανήκει στην αγέλη, αγελαία>αγελιά>αελιά).
Ζεύλα= Ξύλο σε σχήμα υ (αρχαία ζεύγλη) που έμπαινε στο λαιμό του βοδιού και προσαρμόζονταν στο ζυγό που ακουμπούσε στο σβέρκο του.
Συρεύτης= Σχοινί που δενόταν στα κέρατα των βοδιών για να τα κατευθύνει ο γεωργός.
…Στη μέση-μέση στέκεται το συμπαρτήρι πιάνει
ανεχουμίζει το σπαρτό, του βολοσύρου βάνει…
Αργά-αργά το πρόσαργο πριχού ο ήλιος δύσει
σορεύγανε τ’ αλωνικό για να καρποχωρίσει,
μακρόστενο το στένανε καταμεσώς στ’ αλώνι
κόντρα να πχαίνει του καιρού τ’ άχερα να σηκώνει.
Με το θρινάκι την αρχή για να καρποχωρίσει
και η παλάμη ύστερα λαμί να το γυρίσει,
δεξά-ζερβά το λίχνισμα και σαν αποτελειώνει
εσοροστάθηκε ο καρπός καταμεσής στ’ αλώνι…
Συμπαρτήρι= Διχαλωτό ξύλο που χρησίμευε στο ρίξιμο νέας ποσότητας από στάχυα στο αλώνι για αλώνισμα (σύμπαρμα λεγόταν η εργασία).
Θρινάκι= Τρίαινα ξύλινη για το λίχνισμα (Τρινακρία> τρίναξ> θρίναξ> θρινάκι).
Λαμί= Ο σωρός του καρπού μετά το λίχνισμα. Δεν έχει ετυμολογηθεί επαρκώς (Τσιριγ. μαλάσσω, Ξανθ. λάμνα=σωρός, Κασσωτ. λάμα).
Λίχνισμα-λιχνίζω= Ξεχωρίζω τον καρπό από τα άχυρα (Αρχ. λίκνον= αρχική σημασία κάνιστρο που χρησίμευε για το λύχνισμα, αργότερα κούνια).
…Εύχεται στο αφεντικό χρόνια πολλά να ζήσει
μουζούρια αναρίφνητα το σπίτι να γεμίσει…
…Με το βολίστη βόλιζα στο γύρο τα κοντύλια
και ο πατέρας μου ‘ταζε λουκούμια και βανίλια…
…μες στο τσουβάλι βάναμε τα αποσκυβαλίδια
κι η μάνα μου κατάστενε ως κάτεχε πιτήδεια….
Μουζούρια= Μονάδα μέτρησης σιτηρών περίπου 10-12 οκάδες (Ιταλ. misura=μέτρο, μονάδα μέτρησης)
Βολίστης= Κόσκινο με μεγάλες τρύπες για το ξεχώρισμα του καρπού μετά το αλώνισμα και το λίχνισμα ( βόλισμα η εργασία αυτή).
Αποσκυβαλίδια= Χοντρά άχυρα που μένουν μετά το βόλισμα. Ρίζα της λέξης είναι το αρχαίο σκύβαλον που είχε την ίδια έννοια.
.
Ιουνίου 04, 2023
Λουκαδάκης Νίκος
«Ο Δαφνιανός»
niloukadakis@yahoo.gr
[Η εικόνα που συνοδεύει το κείμενο είναι η ελαιογραφία «Θεριστές ξεκουράζονται», 1875, του ζωγράφου Daniel Ridgway Knight (15/03/1839 – 9/03/1924) από το Chambersburg της Pennsylvania, ΗΠΑ]
Νίκος Λουκαδάκης
Ο Νίκος Λουκαδάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης το 1973. Μεγάλωσε σε μια εποχή και σε ένα περιβάλλον που του επέτρεψε να αγαπήσει τα βιβλία, τη γνώση και το απαύγασμα της ανθρώπινης τέχνης, την ποίηση. Εργάζεται σε μεγάλη βιομηχανία της Κρήτης και είναι παντρεμένος με δύο παιδιά. Αρθρογραφεί σε εβδομαδιαία βάση στην τοπική εφημερίδα της Κρήτης «Αντίλαλος», για την λαογραφία, τη γλώσσα και την ιστορία μας.
