Δυστοπία και νεοφιλελευθερισμός | του Παναγιώτη Ξηρουχάκη
Η ιστορία του θεάματος (κινηματογράφος, λογοτεχνία, θέατρο κλπ.) είναι γεμάτη από παραδείγματα όπου το θέαμα προπαγάνδισε τις κυρίαρχες αξίες του πολιτικού συστήματος και προάσπισε την πολιτική της κυρίαρχης εξουσίας. Από τις πρώτες κινηματογραφικές ταινίες (όπως «Η Γέννηση ενός έθνους» στο οποίο υμνείται η ΚΚΚ ) μέχρι τις μέρες μας δεν έχουν αλλάξει και πολλά. Απλά αλλάζει η θεματολογία και το στυλ ανάλογα με τις ανάγκες της πολιτικής κατάστασης και τους εχθρούς που πρέπει να πολεμηθούν (εσωτερικούς και εξωτερικούς).
Έτσι τα τελευταία χρόνια, γέμισε η αμερικανική τηλεόραση με σειρές επιστημονικής φαντασίας. Επίσης το Χόλυγουντ γυρίζει συνεχώς ταινίες στις οποίες περιγράφεται το σκοτεινό (και όχι το τόσο μακρινό) μέλλον… Κυριαρχεί λοιπόν μία επιστημονική φαντασία, η θεματολογία της οποίας όμως κατάγεται από τη σκοτεινή θεματολογία της δυστοπίας (σε αντίθεση με την ουτοπία που παραπέμπει σε κάτι ονειρικό) και του ζοφερού μέλλοντος.
Οι σειρές που προβάλλονται αυτή την εποχή αλλά και η πλειοψηφία των sci-fi ταινιών που γυρίζονται ακολουθούν το μοτίβο της επιβίωσης σε ακραίες συνθήκες. Έτσι, εξωγήινοι εισβάλλουν και τα διαλύουν όλα, ένας ιός απελευθερώνεται και κάνει τους ανθρώπους ζόμπι, ενώ στο τελευταίο Βatman (“The Dark Knight Rises”, 2012) το ρόλο του κακού επωμίζονται οι αμεσοδημοκράτες που μισούν τους πλούσιους! Το κράτος πάντα καταρρέει στις παραπάνω περιπτώσεις (εκτός από, τι σύμπτωση, τον αμερικάνικο στρατό όπως στο “Resident Evil: Retribution” του 2012) και ο πολίτης βασίζεται στις δυνάμεις του σε ένα πόλεμο «όλοι εναντίον όλων.
Επίσης εκμεταλλευόμενοι την περιρρέουσα ατμόσφαιρα διάφοροι εξειδικευμένοι συγγραφείς (οι περισσότεροι απόστρατοι των ειδικών δυνάμεων) έχουν στήσει μία επιτυχημένη εκδοτική βιομηχανία όπου τα βιβλία-προϊόντα δίνουν απλόχερα στον καταναλωτή – μελλοντικό μαχητή (future survivor) τα κλειδιά της επιτυχίας – επιβίωσης σε έναν κόσμο που όλα καταρρέουν (σεισμοί, εισβολές εξωγήινων, βιολογικός πόλεμος, επαναστάσεις κλπ).
Ρίζες του φαινομένου
Βέβαια και άλλα είδη θεάματος προσφέρονται για προπαγάνδα (πολεμικές ταινίες, γουέστερν κλπ). Ούτε βέβαια όλες οι ταινίες sic-fi που βγαίνουν είναι προπαγάνδα. Το αντίθετο. Όμως είναι γεγονός ότι το θέμα του «μαύρου» μέλλοντος πουλάει. Κοινές συνισταμένες των παραπάνω (ταινίες καταστροφολογικού sic-fi, σειρές και βιβλία επιβίωσης κλπ), είναι τα ακόλουθα:
1) Το κράτος δεν είναι αρκετό να μας προστατεύσει, άρα με υπόγειο τρόπο προπαγανδίζεται η ανάγκη για περισσότερο κράτος. Όχι όμως κράτος πρόνοιας αλλά το νεοφιλελεύθερο κράτος με την πανίσχυρη αστυνομία και το δυναμικό στρατό. Δεν είναι τυχαίος ο σημαντικός ρόλος που διαδραματίζει ο αμερικάνικος στρατός στις περισσότερες ταινίες καταστροφολογίας του Χόλυγουντ.
2) Από τα παραπάνω συνάγεται ότι ο στρατός γίνεται καθεστώς στο μυαλό του θεατή έστω και έμμεσα. Άρα δικαιολογείται υποσυνείδητα η χρήση του σε πολέμους με Άραβες, τρομοκράτες κλπ. Αυτό λέγεται έμμεση προπαγάνδα.
3) Η οικογένεια είναι μόνη της ενάντια στους εχθρούς. Η κοινωνία είναι μία φενάκη που διαλύεται μόλις το κράτος καταρρεύσει. Όλοι εναντίον όλων. Γιατί όμως κυριαρχεί στις μέρες μας τόσο πολύ η καταστροφολογία και η θεματολογία του μελλοντικού χάους; Ήταν πάντα τέτοια η θεματολογία της επιστημονικής φαντασίας; Το αντίθετο. Έτσι στο παρελθόν κυριαρχούσε συνήθως η «θετική» επιστημονική φαντασία (βλέπε Ιούλιο Βερν, Σταρ Τρεκ κλπ) όπου το μέλλον ήταν κάτι όμορφο και περιπετειώδες. Ο αντίθετος πόλος βέβαια υπήρχε και τόνιζε την ανησυχία για το μέλλον.
Η δυστοπία λοιπόν αποτελεί το παρακλάδι της επιστημονικής φαντασίας, που το διακρίνει το έντονο πολιτικό στοιχείο και η αμφισβήτηση για ένα χρυσό μέλλον. Σε γενικές γραμμές η δυστοπία καταλήγει να είναι το είδος της επιστημονικής φαντασίας που ασχολείται με τον μελλοντικό θρίαμβο του κράτους εις βάρος της ελευθερίας των πολιτών και την πλήρη αποδόμηση της κοινωνίας υπό το φόβο της εξουσίας. Πολλοί συγγραφείς έχουν ασχοληθεί με το είδος αυτό, με πιο επιφανείς τον Philip Dick και τον Βallard. Το πρώτο έργο δυστοπίας είναι ουσιαστικά το «We» (1921) του Ρώσου Υevgery Zamyatin.
Βλέπουμε λοιπόν ότι η νέα μορφή δυστοπίας λίγα έχει να κάνει με τη δυστοπία του Ζαμιάτιν, του Όργουελ κλπ. Τώρα κακός δεν είναι το κράτος, ούτε η εξουσία. Οι ρίζες αυτής της νέας δυστοπίας πρέπει να αναζητηθούν στις ταινίες του ’50 με εξωγήινους από τον κόκκινο πλανήτη (αντικομμουνιστική προπαγάνδα). Επίσης σε κάποιες δυστοπικές ταινίες των δεκαετιών ’70-’80. Πράγματι στα τέλη του ’70 και στις αρχές του ’80 ήταν της μόδας μια δεξιόστροφη δυστοπία όπου καλοί είναι οι δικαστές (δικαστής Dredd) και οι μπάτσοι (Robocop), ενώ η κρατική εξουσία μένει σχετικά στο απυρόβλητο, καθώς προστατεύει τους καλούς πολίτες από την εγκληματικότητα. Τέλος εμπνέεται από τα θρησκευτικά παρανοϊκά οράματα περί τέλους του κόσμου (π.χ. το 2012).
Είναι γνωστός, όπως ήδη αναφέραμε, ο ρόλος του θεάματος στην προάσπιση των πλουτοκρατών και της εκάστοτε εξουσίας. Η νέα μόδα που περιγράψαμε κάθε άλλο παρά τυχαία εμφανίστηκε τη σημερινή περίοδο. Οι εσωτερικοί εχθροί (χρέη, δημοσιονομικά ελλείμματα, εσωτερική τρομοκρατία, εγκληματικότητα κλπ) πρέπει να αντιμετωπιστούν από την κυρίαρχη εξουσία (νεοφιλελεύθερους και πλουτοκράτες). Οι απώλειες βέβαια είναι ήδη πολλές και αφορούν τους φτωχούς, αλλά και τη μεσαία τάξη που συρρικνώνεται. Ο νεοφιλελευθερισμός όμως που κυριαρχεί πρέπει να βρει τη δικαίωσή του και τη δικαιολόγησή του σε πολιτισμικό επίπεδο. Πρέπει με άλλα λόγια να πειστούν οι θεατές (μελλοντικά θύματα των οικονομικών πολιτικών) για την αναγκαιότητα των κυρίαρχων πολιτικών επιλογών.
Ο κινηματογράφος και η τηλεόραση παίζουν αυτόν το ρόλο. Ο φανταστικός εχθρός της ΤV συμβολίζει τα οικονομικά προβλήματα που επιτίθενται καθημερινά στην κοινωνία. Επίσης η νεοφιλελεύθερη αντιμετώπιση (;) της οικονομικής κρίσης οδηγεί ουσιαστικά στο συμπέρασμα ότι ο καθένας πρέπει να τα βγάλει πέρα μόνος του. Ο άνθρωπος πρέπει να μάθει ότι είναι μόνος (χωρίς κρατική προστασία για υγεία και φαρμακευτική περίθαλψη, χωρίς πιθανότητες να βρει δουλειά σε έναν κόσμο ανέργων κλπ) γιατί οι ανάγκες του έθνους απαιτούν από εκείνον πατριωτικές θυσίες. Ακριβώς όπως στις αμερικάνικες σειρές με μοτίβο την επιβίωση. Ο αγώνας επιβίωσης σε μία αστική ζούγκλα με εξωγήινους εχθρούς κατακτητές κάλλιστα θα μπορούσε να συμβολίζει τον αγώνα ενός ανέργου και αστέγου στην Αθήνα. Ο άνθρωπος είναι μόνος απέναντι σε αυτές τις αλλαγές και πρέπει να τις αποδεχτεί. Μπορείς να ελπίζεις μόνο στον τίμιο στρατό και στην αστυνομία που θα σε σώσει από τα ζόμπι, τους μετεωρίτες κλπ (προπαγάνδα της στρατοκρατορίας). Σε μία διαφορετική ανάγνωση το θέαμα προδίδεται άθελά του στους θεατές. Γιατί, για αυτούς τους θεατές, που μπορούν τουλάχιστον να διαβάσουν μεταξύ των γραμμών, παρουσιάζει παραμορφωμένο αλλά ακόμα αληθινό στους θεατές τον σημερινό κόσμο: Η κατάρρευση του καπιταλισμού, όπως τον γνώριζαν μέχρι τώρα και η άνοδος του νεοφιλελεύθερου ολοκληρωτισμού αποτυπώνονται στην ουσία με την επέλαση της καταστροφολογίας, του 2012 (τέλος του κόσμου), την εισβολή των εξωγήινων κλπ. Κακά τα ψέματα. Ο αγώνας της Ayn Rand τώρα δικαιώνεται.
Ayn Rand. Ο θρίαμβος του νεοφιλελευθερισμού
Γεννήθηκε στην Αγία Πετρούπολη το 1905 σε μια εύπορη εβραϊκή οικογένεια. Η Ρωσική επανάσταση του 1917 αναποδογύρισε βίαια τον κόσμο των ευπόρων στον οποίο ανήκε. Το κράτος δήμευσε την επιχείρηση του πατέρα της. Στη μεταεπαναστατική Ρωσία του Λένιν, η Ayn Rand δε χωρούσε. Έτσι κατέφυγε στις ΗΠΑ, καταξιώθηκε σαν συγγραφέας και έγινε συκοφάντης των κομμουνιστικών και κολεκτιβιστικών αξιών.
Να τονίσω εδώ ότι δεν είναι η μόνη συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας με αντικομμουνιστικές απόψεις. Υπήρξε όμως η πιο φανατική. Η μεγάλη επιτυχία έρχεται το 1943 με την έκδοση του «The Fountainhead».
Το 1957 γράφει το δυστοπικό «Atlas Shrugged» που γίνεται η βίβλος των νεοσυντηριτικών και νεοφιλελεύθερων πολιτικών δυνάμεων. Αρέσει όμως πολύ και στους στρατιωτικούς κύκλους των ΗΠΑ. Η υπόθεση εκτυλίσσεται σε μια μελλοντική Αμερική, όπου οι πιο «δημιουργικές» δυνάμεις της κοινωνίας (επιχειρηματίες, καλλιτέχνες, εφευρέτες) απηυδισμένοι από την κρατική παρέμβαση (υψηλή φορολογία, γραφειοκρατία κ.λ.π.), εγκαταλείπουν τη χώρα και καταφεύγουν σε μια απομονωμένη κοιλάδα με αποτέλεσμα την κατάρρευση της κοινωνίας. Οι φτωχοί και οι άνεργοι δεν είναι το πρόβλημα της «φιλοσόφου».
Σαν μία Ντόρα Μπακογιάνη της επιστημονικής φαντασίας προάγει τον ασύδοτο καπιταλισμό. Και τώρα που αυτός ήρθε; Τώρα δεν υπάρχει ο μπαμπούλας της Σοβιετικής Ένωσης για να χρησιμοποιηθεί η μετριότατη Ayn Rand σαν αντίδοτο στο «βάρβαρο κολεκτιβιστικό κόσμο». Άλλωστε και στη Ρωσία καπιταλισμό έχουν και δεν περνάν και τόσο καλά. Τώρα λοιπόν τι γίνεται; Βέβαια δεν είναι εύκολο να πεις στου φτωχού τα μούτρα ότι τελείωσαν όλα. Ότι το μοντέλο της Rand θριάμβευσε και θα είναι εκείνος για πάντα άνεργος. Ότι αυτός δε συγκαταλέγεται στους προικισμένους επιχειρηματίες της Rand και πολύ περισσότερο ότι δεν υπάρχει κοιλάδα. Μπορείς όμως, αν είσαι νεοφιλελεύθερος ολοκληρωτιστής, να τον νανουρίζεις με σίριαλ όπου τα ζόμπι έρχονται ξανά, το τέλος του κόσμου πλησιάζει (και ας έχει μπει το 2013 πια) κ.λ.π..
Υ.Γ Η επιρροή των δεξιών αντικομουνιστών συγγραφέων sic-fi στην αμερικάνικη κοινωνία κάθε άλλο παρά μικρή υπήρξε. Αναφέρω ενδεικτικά την επιρροή που άσκησε η Ayn Rand σε ένα από τα μεγαλύτερα ροκ γκρουπ τους Rush. Ειδικότερα οι στίχοι στο κλασσικό «2112» έχουν επηρεαστεί από τη «φιλόσοφο». Τόνοι μελάνι έχουν χυθεί από ντόπια και ξένα ροκ και μέταλ περιοδικά για να υπερασπιστούν τους Rush από κατηγορίες περί ολοκληρωτισμού και να αποδείξουν ότι η Rand δεν υπήρξε φασίστρια αλλά οπαδός της ελευθερίας(;). Πράγματι δεν υπήρξε φασίστρια αλλά ξέχασαν να πουν ότι την ελευθερία την αποζητούσε για τα golden boys και τους rock stars και όχι για τους φτωχωδιάβολους του δυτικού πολιτισμού.
Από το περιοδικό Zero Geographic Νο 9 (11/2012)
Πάνος Ξηρουχάκης
Πάνος Ξηρουχάκης
Δρ Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου
