Φύση πυρπολημένη στην κοινωνία των ιδιωτών | του Περικλή Παυλίδη
Η κόλαση των πυρκαγιών δεν συνιστά φυσικό φαινόμενο! Δεν πρόκειται απλώς για τυχαία και εποχικά περιστατικά.
Η ίδια η ανεπάρκεια των μέσων αντιμετώπισής τους είναι οργανικά συνυφασμένη με σαφείς κυβερνητικές πολιτικές εξαιρετικά-κραυγαλέα-κυνικά γενναιόδωρες προς τις δυνάμεις της ιδιωτικής οικονομίας/τα μεγάλα αφεντικά και εξαιρετικά-κραυγαλέα-κυνικά φειδωλές προς τις ανάγκες της κοινωνίας (δημόσια περίθαλψη, εκπαίδευση, δασοπροστασία-πυροπροστασία κ.α.).
Όμως στην περίπτωση των πυρκαγιών πρόκειται για κάτι βαθύτερο: για την πάντα κατακτητική, ληστρική επέλαση στη φύση των ιδιωτικών-καπιταλιστικών συμφερόντων, για την κατάκτηση της φύσης από τα συμφέροντα αυτά.
Και δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς, διότι οι δυνάμεις της κεφαλαιοκρατίας είναι εγγενώς άκρως επιθετικές και επεκτατικές. Χρειάζεται να επεκτείνονται διαρκώς, να κατακτούν διαρκώς εδάφη, περιοχές, χώρους, να ιδιοποιούνται νέους φυσικούς πόρους, να επενδύουν και να παράγουν διαρκώς, προκειμένου να κερδοφορούν (κι όταν ακόμη η παραγωγή υπερβαίνει κατά πολύ τις υπάρχουσες ανάγκες ή δεν ανταποκρίνεται καθόλου σε αυτές), να αυξάνουν διαρκώς και να συσσωρεύουν ιδιωτικό πλούτο, διότι μόνο έτσι μπορούν να υπάρχουν! Χωρίς διαρκή, επιθετική, ληστρική επέκταση των δυνάμεών της η κεφαλαιοκρατία είναι αδύνατο να υπάρξει.
Η αρπαγή της φύσης, η υποταγή της στην αυθαιρεσία πληθώρας ιδιοτελών ανταγωνιστικών συμφερόντων συνεπάγεται αναπόφευκτα την καταστροφή της. Η καταστροφή δεν αφορά απλώς κάτι που μας περιβάλλει, εξωτερικό και ξένο προς εμάς, αν και η καθολική κυριαρχία των ιδιωτικών συμφερόντων γεννά σε πρωτόγνωρη κλίμακα αποξενωτικές στάσεις προς τη φύση.
Η φύση είναι η φύση μας, τα σώματά μας, το κοινό μας λίκνο, ο καθολικός όρος ύπαρξής μας ως έμβιων όντων.
Ιδιωτικοποίηση της φύσης σημαίνει ιδιωτικοποίηση των όρων ύπαρξης της ανθρωπότητας, ληστρική υποταγή αυτών των όρων σε ιδιοτελή, ανταγωνιστικά και αυθαίρετα ιδιωτικά συμφέροντα.
Ιδιωτική κατάκτηση και εκμετάλλευση της φύσης σημαίνει επίσης κατάκτηση και εκμετάλλευση ανθρώπινων σωμάτων, των σωμάτων του κόσμου της εργασίας. Σωμάτων που στερούνται την πρόσβαση στους πόρους της φύσης-τους πόρους ύπαρξής τους και συνεπώς μόνο μέσω της υποταγής τους στο σύστημα της κεφαλαιοκρατικής εκμετάλλευσης μπορούν να διασφαλίσουν την όποια επιβίωσή τους.
Ιδιωτικοποίηση της φύσης σημαίνει αδιαφορία για το περιβάλλον όπου ζουν τα εκατομμύρια των εργαζομένων, των προλεταρίων, των φτωχών του κόσμου αυτού, υποβάθμιση του αέρα που αναπνέουν, του νερού που πίνουν, της τροφής που καταναλώνουν, μαντρωμένοι σε άθλιες, βρώμικες, μολυσμένες κι απάνθρωπες γιγαντουπόλεις!
Η είσοδος της κεφαλαιοκρατίας στη βιομηχανική εποχή δημιούργησε τεράστιο ρήγμα μεταξύ κοινωνίας και φύσης. Οι πανίσχυρες παραγωγικές δυνάμεις της επιφέρουν πλέον βαθύτατες αλλαγές-αλλαγές πλανητικής κλίμακας, χάριν της κερδοφορίας του κεφαλαίου, διαμέσου μιας φρενήρους ρυπογόνου παραγωγικότητας συνεπικουρούμενης από τη μαζική δημιουργία ψευδών αναγκών και ένα διάχυτο ηδονισμό της κατανάλωσης.
Οι τεράστιοι όγκοι σκουπιδιών που παράγονται παγκοσμίως δεν αποτελούν παράπλευρη συνέπεια του κυρίαρχου συστήματος παραγωγής, αλλά θεμελιώδη προϋπόθεση λειτουργίας του, από τη στιγμή που χρειάζεται να απαξιώνει διαρκώς λειτουργικές αξίες χρήσης, προκειμένου να διατηρεί τη ζήτηση σε συνεχή επιστράτευση, καθιστώντας εφικτή την κερδοφόρο επανεπένδυση του συσσωρευμένου κεφαλαίου.
Με την είσοδο της κεφαλαιοκρατίας στη βιομηχανική εποχή και την παγκοσμιοποίηση της κλίμακας του κεφαλαιοκρατικού ανταγωνισμού καθίσταται πλέον ορατή η πιθανότητα επικείμενης γρήγορης καταστροφής της ανθρωπότητας μέσα από την κίνηση των δικών της τεχνογενών δυνάμεων.
Βεβαίως, θα πρέπει να είμαστε σαφείς: ισορροπία μεταξύ κοινωνίας και φύσης δεν υπήρχε ούτε πριν τη βιομηχανική εποχή, ούτε πρόκειται να υπάρξει ποτέ. Ισορροπία δεν υπάρχει πουθενά μέσα στην ίδια τη φύση. Οι καταστάσεις ισορροπίας μέσα στα φυσικά οικοσυστήματα ήταν πάντα εφήμερες-παροδικές. Η διαρκής εξέλιξή τους είναι συνυφασμένη με την ανισορροπία.
Οι όποιοι οδυρμοί (κυρίως αναρχο-οικολογικής προέλευσης) για τον άνθρωπο-παραγωγό που μετασχηματίζει τη φύση, προκειμένου να ικανοποιήσει τις ανάγκες του, συνοδευόμενοι από ονειροφαντασίες για κάποια μη αντιφατική-ειδυλλιακή κατάσταση στη σχέση κοινωνίας-φύσης (πότε άραγε υπήρξε ή μπορεί να υπάρξει αυτή η κατάσταση;) παραγνωρίζουν-αδυνατούν να κατανοήσουν το γεγονός ότι ήταν ακριβώς οι θανάσιμες αντιφάσεις στη σχέση έμβιων όντων-φυσικού περιβάλλοντος που οδήγησαν, σε συνάρτηση με τη βιολογική εξέλιξη των ανθρωπιδών, στην εμφάνιση, παγίωση, εξέλιξη της εργασιακής-παραγωγικής δραστηριότητας.
Η εργασιακή επενέργεια των ανθρώπων στη φύση, ο παραγωγικός μετασχηματισμός της, επιφέρει μια κατάσταση διαρκών δυναμικών αλλαγών στη σχέση μας με το φυσικό περιβάλλον, εξ ορισμού ασύμβατη με οποιαδήποτε επιθυμία ισορροπίας.
Και είναι τόσο παράλογο και εν τέλει γελοίο να καταγγέλλει κανείς γενικώς αυτή την κατάσταση (να καταγγέλλει τον περιβόητο «προμηθεϊκό άνθρωπο») όσο παράλογο και γελοίο -απολύτως γελοίο- είναι να καταγγέλλει κανείς τους ανθρώπους επειδή είναι άνθρωποι-φορείς κοινωνικών σχέσεων και πολιτισμού. Διότι χωρίς την εργασιακή-παραγωγική σχέση με τη φύση δεν υπάρχει πολιτισμός, δεν υπάρχει κοινωνικός άνθρωπος, δεν υπάρχει κοινωνική συνείδηση και ατομική αυτοσυνείδηση (γλώσσα, σκέψη, φιλοσοφία, τέχνη) και συνεπώς… δεν υπάρχουν άνθρωποι που καταγγέλλουν τους εαυτούς τους για το ότι είναι «προμηθεϊκοί άνθρωποι»!
Το ζήτημα, λοιπόν, της σχέσης μας με τη φύση δεν μπορεί να τεθεί εκτός των πλαισίων της εργασιακής-παραγωγικής αλληλεπίδρασής μας με αυτή και της αναπόφευκτης ανισορροπίας που αυτή η αλληλεπίδραση προκαλεί.
Το ζήτημα αυτό μπορεί να τεθεί ουσιαστικά μόνο από την -αναπόφευκτα ανθρωποκεντρική- σκοπιά του πώς η σχέση αυτή θα διασφαλίσει την επιβίωση και ανάπτυξη της ανθρωπότητας στο μέλλον και μάλιστα μιας ανθρωπότητας θεμελιωμένης σε αλληλέγγυες-συντροφικές κοινωνικές σχέσεις.
Η κυριαρχία της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας διασπά την ανθρωπότητα σε πληθώρα ανταγωνιζόμενων ιδιωτικών συμφερόντων. Η ληστρική σχέση με τη φύση της οικονομίας των ιδιωτών δεν αφορά απλώς τους πολυεθνικούς κεφαλαιοκρατικούς ομίλους (πρωτίστως βεβαίως αφορά αυτούς), αλλά και τον κόσμο των μικρομεσαίων ιδιοκτητών και αφεντικών και, εν γένει, την πληθώρα των καθημερινών ανθρώπων που είναι διαποτισμένοι από το πνεύμα της ιδιωτικής αρπαγής και κατοχής (βλ. καταπάτηση δασικών εκτάσεων, αυθαίρετη δόμηση κ.λπ.). Ένας τέτοιος κόσμος κυριαρχούμενος από ιδιωτικά συμφέροντα, ιδιωτικές προοπτικές και οπτικές αδυνατεί εξορισμού να αντιληφθεί και ν’ αντιμετωπίσει συλλογικές ανάγκες, συλλογικές προκλήσεις και κινδύνους. Αδυνατεί εξ ορισμού να αντιληφθεί και να αντιμετωπίσει το φυσικό περιβάλλον από το σκοπιά των συλλογικών αναγκών ύπαρξης και ανάπτυξης της ανθρωπότητας. Γι’ αυτό και αδυνατεί να πάρει και να υλοποιήσει κρίσιμες αποφάσεις, αναφορικά με ορατούς κινδύνους που αφορούν το φυσικό περιβάλλον.
Έτσι ο κόσμος αυτός αφήνει για τις επόμενες γενιές την αντιμετώπιση του προβλήματος με μεγάλη πλέον την πιθανότητα να έρθει μια στιγμή όπου θα είναι αργά για οποιαδήποτε απόφαση και δράση.
Κι αν στην κυρίαρχη αποξενωτική σχέση των ανθρώπων προς τη φύση εκδηλώνεται η αποξένωση των ανθρώπων εντός της κοινωνίας, η τελευταία, ως κοινωνική αποξένωση, συνεπάγεται και αποξένωση των ανθρώπων του παρόντος από τις επόμενες γενιές, αδυναμία αναγνώρισης του δεσμού με αυτές, αδιαφορία για τους ανθρώπους που ζήσουν αύριο στον κόσμο αυτό.
Η κεφαλαιοκρατία ως κοινωνία της πλέον ανεξέλεγκτης κυριαρχίας των ιδιωτικών συμφερόντων δεν εγκλωβίζει μόνο τη σκέψη και δράση μας σε ιδιοτελείς οπτικές, και επιδιώξεις, αλλά –και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο– της στερεί ταυτόχρονα χρονικό βάθος και προοπτική. Την εγκλωβίζει σε ένα ατέρμονο παρόν άμεσων, εφήμερων επιδιώξεων, κερδών και απολαύσεων.
Γι’ αυτό και η κεφαλαιοκρατία αναπόφευκτα υποθηκεύει και υπονομεύει το μέλλον της ανθρωπότητας.
Δεδομένων των παραπάνω, το ζήτημα της ανατροπής της κεφαλαιοκρατίας, της εγκαθίδρυσης σοσιαλιστικής-κομμουνιστικής (αυθεντικά κοινωνικής) ιδιοκτησίας στις παραγωγικές δυνάμεις της ανθρωπότητας και συλλογικής-κοινωνικά σχεδιασμένης διεύθυνσης της παραγωγικής αλληλεπίδρασης με τη φύση αποτελεί όχι απλώς μια προοπτική, αλλά τη μόνη προοπτική που δύναται να αντιμετωπίσει την αλληλεπίδραση αυτή από τη σκοπιά των συμφερόντων συνολικής επιβίωσης και ανάπτυξης της ανθρωπότητας.
Ο σοσιαλισμός είναι η μόνη προοπτική που μπορεί να διασφαλίσει την αντιμετώπιση του φυσικού περιβάλλοντος ως συλλογικού πλούτου της παγκόσμιας κοινωνίας, αλλά και ως καθολικού όρου ύπαρξής της.
Κι αυτό από τη σκοπιά όχι μιας μάταιης επιδίωξης ισορροπίας με το φυσικό περιβάλλον, αποκατάστασής του σε κάποια (ποια άραγε;) παρελθοντική του μορφή ή συντήρησής του στη σημερινή του κατάσταση, αλλά κυρίως της κρίσιμης για την ανθρωπότητα αναγκαιότητας συνειδητής δημιουργίας φυσικού περιβάλλοντος, ένταξης δηλαδή της δημιουργίας φυσικού περιβάλλοντος στα παραγωγικά σχέδια της κοινωνίας, μετατροπής αυτής σε κλάδο της κοινωνικής παραγωγής.
Η εν λόγω αναγκαιότητα συνάπτεται με την ανάπτυξη της ικανότητας της κοινωνίας όχι απλώς να διαχειρίζεται και να προστατεύει οικοσυστήματα, αλλά και σχεδιασμένα να τα δημιουργεί και να τα αναπτύσσει. Μόνο η κατανόηση υπό αυτό το πρίσμα της αλληλεπίδρασης κοινωνίας-φύσης, σε συνάρτηση με τη σοσιαλιστική αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων, μπορεί να διασφαλίσει την ανάπτυξη ενός νέου τύπου διαχείρισης της εγγενούς ανισορροπίας που διακρίνει αυτή την αλληλεπίδραση, περισσότερο ελπιδοφόρου και βιώσιμου για την ανθρωπότητα.
Αν στο γνωστό δίλημμα που έθεσε η Ρόζα Λούξεμπουργκ ο σοσιαλισμός είναι η απάντηση στη βαρβαρότητα, σήμερα μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι ο σοσιαλισμός είναι η απάντηση στον κίνδυνο αυτοκαταστροφής της ανθρωπότητας!
Περικλής Παυλίδης
[Δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό Σελιδοδείκτης για την εκπαίδευση και την κοινωνία, 6/8/2021]
Περικλής Παυλίδης
Ο Περικλής Παυλίδης είναι πτυχιούχος της Σχολής Ιστορίας του Κρατικού Πανεπιστημίου Λομονόσοφ της Μόσχας. Έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα το 1994 από τη Σχολή Φιλοσοφίας του ίδιου πανεπιστημίου, κατόπιν υποστήριξης διατριβής με θέμα: «Το κοινωνικό-ηθικό ιδεώδες του Κ. Μαρξ. (Έως τις αρχές του 1848)». Εργάστηκε ως συμβασιούχος καθηγητής στην ΠΑ.ΤΕ.Σ. Αθηνών, στο Τμήμα Τεχνολόγων – Εκπαιδευτικών Ηλεκτρονικής της Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε. και στο Γενικό Τμήμα του Πολυτεχνείου Κρήτης. Από το 2004 διδάσκει ως μέλος Δ.Ε.Π. στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Α.Π.Θ. Το γνωστικό του αντικείμενο είναι: «Κοινωνική Θεωρία-Φιλοσοφία της Παιδείας». Ασχολείται ερευνητικά με θέματα της μαρξιστικής κοινωνικής θεωρίας, φιλοσοφικά και κοινωνικά ζητήματα της εκπαίδευσης, καθώς και θεωρητικά προβλήματα της γνώσης. Επιστημονικά του έργα έχουν δημοσιευθεί στην ελληνική, αγγλική, ρωσική και άλλες γλώσσες.
Έχουν εκδοθεί τα βιβλία του:
Παυλίδης, Π. (2022).Το έργο των εκπαιδευτικών στην «κοινωνία της γνώσης». Αθήνα: εκδόσεις ΚΨΜ.
Παυλίδης, Π. (2017). Ιστορία και κομμουνισμός. Αθήνα: εκδόσεις ΚΨΜ.
Παυλίδης, Π. (2012). Η γνώση στη διαλεκτική της κοινωνικής εξέλιξης. Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Επίκεντρο.
Παυλίδης, Π. (2001). Το φαινόμενο της γραφειοκρατίας στην Ε.Σ.Σ.Δ. Αθήνα: εκδόσεις Προσκήνιο
