Η ιστορία του χαρτιού | του Δημήτρη Κουτουλάκη
Η ιστορία του χαρτιού ξεκινάει πολύ πριν από την εφεύρεσή του.
Από την ανάγκη του ανθρώπου να ανακαλύψει τις ιδιότητες των φυτών, να τα επεξεργαστεί και να τα χρησιμοποιήσει ως πρώτη ύλη για την τροφή, την ένδυση, τη στέγαση, τον ρουχισμό του και εν τέλη ως επιφάνεια γραφής.
Η εφεύρεση του χαρτιού αποτελεί μια από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις του παγκόσμιου πολιτισμού, που έμελλε να καθιερωθεί και να αλλάξει την έγγραφη κληρονομιά μας μέσα από μια ιστορία περίπου 2000 χρόνων. Η ιστορία του χαρτιού από την απαρχή της δημιουργίας του έως τις μέρες μας συνδέεται άρρηκτα με την ιστορία και την εξέλιξη της γραφής και των γραφικών τεχνών.
Το χαρτί στην Κίνα
Οι παλαιότερες διαθέσιμες αναφορές συνδέουν τη δημιουργία του χαρτιού με την Κίνα. Όπως μας αποδεικνύουν διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα, όπως αυτά που βρέθηκαν στο ταφικό μνημείο Γου Ντι της δυναστείας των Χαν, στην πόλη Σιαν, της επαρχίας Σενσί, γνωστά ως «χαρτί του Μπακιάο», η γνώση της κατασκευής χαρτιού υπήρχε ήδη από τον 2ο αιώνα π.Χ., πιθανότατα ως υλικό περιτυλίγματος, και ήταν φτιαγμένο από κιννάβαρη. Παρόλα αυτή η παράδοση πιστώνει την εφεύρεση του χαρτιού στον ανώτερο αξιωματούχο της Αυλής, Τσαι Λουν το 105 μ.Χ. Οι σωζόμενες αναφορές δεν προσδιορίζουν με σαφήνεια τη σχέση του Τσαι Λουν με την παραγωγή του χαρτιού ή τον τρόπο εφεύρεσής του. Αυτό που πιθανώς μεταφέρουν οι αναφορές και οι μύθοι που πλάστηκαν γύρω από την εφεύρεση αυτή είναι η συμβολή του Τσαι Λουν ώστε να καθιερωθεί το χαρτί ως υλικό γραφής, για το οποίο επιπλέον βελτίωσε τις μεθόδους κατασκευής του, τη διαδικασία παραγωγής του και βοήθησε στη τελική υιοθέτηση και διάδοσή του στην επικράτεια της Κίνας.
Τα πρώτα κέντρα χαρτοποιίας της Κίνας συγκεντρώνονταν στην επαρχία Σετσουάν, αρχικά σε μικρές αγροτικές παραγωγικές μονάδες, ενώ αργότερα θα δημιουργηθούν μεγαλύτερες κρατικές βιοτεχνίες με αυστηρότερο έλεγχο της παραγωγής και των προδιαγραφών ποιότητας Σταδιακά, γειτονικές χώρες της, όπως η Ιαπωνία (610 μ.Χ), η Κορέα, το Βιετνάμ, κ.α. μαθαίνουν την τέχνη του χαρτιού κα αναπτύσσουν τη δική τους παράδοση κατασκευής, με τις ιδιαίτερες φυτικές πρώτες ύλες που ευδοκιμούν στα δικά τους εδάφη και τις τοπικές παραδόσεις.
Το χαρτί στον ισλαμικό κόσμο
Υπάρχει μια πληθώρα μύθων σχετικά με τον τρόπο μετάδοσης της τέχνης της χαρτοποιίας στον Ισλαμικό κόσμο. Μια από τις πιο διαδεδομένες, σύμφωνα με τον ιστορικό Αλ-Φαρισι αναφέρει ότι με την κατάληψη της Σαμαρκάνδης από τους Άραβες, ένας νέος με το όνομα Γιούσουφ, έμαθε και μετέφερε την τέχνη στη Μέκκα, όπου και παρήγαγε το πρώτο Αραβικό χαρτί κατά το έτος 707μΧ.
Κατά μια άλλη επικρατέστερη παράδοση, σύμφωνα με τον Άραβα ιστορικό Αλ-Τααλιμπί (961-1038), μετά τη μάχη μεταξύ Αράβων και Κινέζων το 751μ.Χ. στον ποταμό Τάλας, όπου οι Άραβες κατατρόπωσαν τις Κινέζικες στρατιές σε μια μάχη διεκδίκησης τμημάτων του Δρόμου του Μεταξιού, ανάμεσα στους Κινέζους αιχμαλώτους υπήρξαν τεχνίτες χαρτοποιοί. Οι τεχνίτες αυτοί μεταφέρθηκαν στην Σαμαρκάνδη κι εκεί μετέδωσαν τις γνώσεις τους ώστε να διαδοθεί η χαρτοποιία στον Αραβικό κόσμο, συμβάλλοντας σε μια μυθικής διάστασης ιστορία για την εξάπλωση του χαρτιού στον υπόλοιπο κόσμο και την άνθηση του έγγραφου πολιτισμού τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση.
Το χαρτί στον δυτικό κόσμο
Πολλές παράλληλες αναφορές περιγράφουν τη σχέση και τη γνωριμία Δυτικών με το νέο αυτό υλικό, είτε γύρω από μύθους αιχμαλωσίας Δυτικών από Άραβες και μέσω αυτής τη γνωριμία με την χαρτοποιία, είτε μέσω εδαφών όπως η Σικελία και η Ιβηρική χερσόνησος όπου η επαφή και συνδιαλλαγή Δυτικών και Αράβων ήταν αναπόφευκτη. Ωστόσο, μπορούμε να αναφερόμαστε στην Ευρωπαϊκή χαρτοποιεία ως αυτή που παράχθηκε από δομημένους μύλους των εδαφών της Ευρώπης.
Τον 12ο αιώνα κιόλας, το χαρτί είναι ένα γνωστό υλικό στη Βόρεια Ιταλία και την Ιβηρική χερσόνησο, όπου βρίσκει περιορισμένη χρήση, κυρίως για γραφειοκρατικές και συμβολαιογραφικές πράξεις. Από τα τέλη του 13ου αιώνα όμως, οι συνθήκες είναι ιδανικές, έχοντας αφήσει πίσω τον σκοταδισμό, τον περιορισμό της γνώσης και τον αυταρχισμό των φεούδων για τη σύνθεση ενός νέου αστικού τοπίου. Η επανάσταση αυτή θα φέρει μεγάλη άνθηση των γραμμάτων και το χαρτί αναπόφευκτα θα αποτελέσει σημαντικό στοιχείο γι’αυτή την άνθηση.
Οι πρώτοι Ευρωπαϊκοί χαρτόμυλοι χρονολογούνται πιθανόν στα τέλη του 12ου αιώνα και ιδρύονται στο Φαμπριάνο, μια πόλη που συνδέεται για αιώνες, έως και στις μέρες μας με το χαρτί. Σταδιακά, η μια πόλη της Ιταλίας μετά την άλλη θα αποκτήσει τις δικές της μονάδες παραγωγής χαρτιού και μέχρι τα τέλη του 14ου αιώνα θα έχει καθιερωθεί ως σημαντική εξαγωγέας χαρτιού, στις Άλπεις, τη Βόρεια Ευρώπη και ευρύτερα. Η χαρτοποιία στη Γαλλία, θα αργήσει κατά περίπου έναν αιώνα, με τις πρώτες δομημένες και τεκμηριωμένες πηγές να αναφέρονται στον 15ο αιώνα.
Δημήτρης Κουτουλάκης
Ο Δημήτρης Κουτουλάκης έχει σπουδάσει στο βρετανικό Πανεπιστήμιο The Bournemouth and Pool College, στο τμήμα Οικονομίας και Διοίκησης. Ωστόσο, η αγάπη του για την τέχνη και τα βιβλία τον ώθησαν να κάνει μεταπτυχιακό στη Προστασία και Διατήρηση Βιβλιοθηκών και Αρχείων και Συντήρηση Έργων Τέχνης στο Εθνικό και Καποδοστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Εκτός από συγγραφέας, ασχολείται με τη συλλογή πολύ παλιών και σπάνιων εκδόσεων. Έφτιαξε λοιπόν μια εξαιρετική συλλογή ξενόγλωσσων και ελληνικών βιβλίων περασμένων αιώνων με ένα όνειρο, να πραγματοποιήσει την πρώτη ανοιχτή έκθεση σε αυτό το είδος που θα κάνει ιδιώτης συλλέκτης.
Επίσης, είναι ο εμπνευστής και δημιουργός μιας πρωτοπόρας δράσης για την Κρήτη, την «Τοσοδούλα Βιβλιοθήκη» που την έχει αγκαλιάσει με χαρά ο κόσμος. Η πρώτη ελεύθερη βιβλιοθηκούλα, κατοχυρωμένη σαν όνομα, κατασκευή και ιδέα, που κοσμεί τα πιο κεντρικά σημεία της πόλης όπου ο Δημήτρης Κουτουλάκης γεννήθηκε και μεγάλωσε. Επιπλέον, είναι ενεργό μέλος της ομάδας Συντήρησης και Διατήρησης χαρτιού, βιβλίων και αρχειακού υλικού της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου και ασχολείται με βιβλία εποχής.
Τέλος, εργάζεται επαγγελματικά στα ΜΜΕ σε ένα από τους μεγαλύτερους τηλεοπτικούς σταθμούς της Κρήτης ως τηλεσκηνοθέτης όπου και συνεργάζεται και με ειδησεογραφικά portals. Το πρώτο του παιδικό βιβλίο είναι η «Κίτρινη Κορδέλα» από τις εκδόσεις Υδροπλάνο.
