Γυναίκα και μουσική | από την αντζέντα της ΟΓΕ για το 2023 – 2ο μέρος
Μουσική. Ένα είδος τέχνης που προσφέρει ανυπέρβλητη αισθητική συγκίνηση στον ακροατή. Η καλλιτεχνική γλώσσα της μουσικής, σε σύγκριση με άλλα είδη τέχνης, είναι ολότελα ιδιόμορφη. Ωστόσο, όλα τα ανθρώπινα βιώματα και οι ιδέες βρίσκουν σε αυτή την πιο καθάρια, την πιο συγκινητική ενσάρκωσή τους. Η μουσική αναπτύσσει τον άνθρωπο κοινωνικά, αποκαλύπτοντας την πραγματικότητα, αλλά και τη σχέση του με αυτή.
Με αφετηρία κάθε είδους μουσικά έργα, η ατζέντα της Ομοσπονδίας Γυναικών Ελλάδας για το 2023 επιχειρεί και πάλι μια ελεύθερη κατάδυση στην κοινωνική θέση των γυναικών στον τόπο και το χρόνο. Η επιλογή αυτών των έργων έγινε με κριτήριο τη συμβολή τους στην αποκάλυψη και νέων σταθμών στο συνεχιζόμενο ταξίδι μας.
Μέρος δεύτερο
συνέχεια από το προηγούμενο.
In taberna quando sumus (Carmina Burana, Carl Orff)
Η μεγάλη φτώχεια κάνει κατανοητό το γιατί οι άνθρωποι του Μεσαίωνα έπιναν πολύ:
«…πίνει ο άντρας, πίνει η γυναίκα
πίνει ο λακές με την καμαριέρα…
… πίνει το αγόρι, πίνει ο γέρος…
… πίνει η αδερφή, πίνει ο αδερφός
πίνει η γριά, πίνει η μάνα…
… πιοτά εκατό και χίλια…», όπως λέει και το τραγούδι που μόλις ακούσαμε. «Όταν είμαστε στην ταβέρνα», από την καντάτα του Καρλ Ορφ Carmina Burana. Το αρχικό κείμενο, σε λατινική γλώσσα, χρονολογείται κυρίως από τον 11ο ή τον 12ο αιώνα.
Ωστόσο, ο ταραχώδης μεσαίωνας δεν ήταν μια αγόγγυστη συσσώρευση δυστυχιών για τα αγροτικά, τα εργατικά και τα λαϊκά στρώματα. Η σύγκρουση των τάξεων, που είχε θεμέλια στην ύπαιθρο, επανεμφανίζεται αργότερα και στις πόλεις, ως αγώνας των κατώτερων λαϊκών στρωμάτων εναντίον των αστών. Από το τέλος του 12ου μέχρι τον 14ο αιώνα μια νέα κοινωνική διαχωριστική γραμμή εμφανίζεται στις πόλεις και αντιπαραθέτει τους φτωχούς στους πλούσιους, τους αδύναμους στους ισχυρούς. Ήδη από τα τέλη του 13ου αιώνα, απεργίες και εξεγέρσεις εναντίον των «πλούσιων ανθρώπων» πολλαπλασιάζονται. Από τον 14ο αιώνα, ξεσπάνε βίαιες εξεγέρσεις των λαϊκών στρωμάτων της πόλης. Το εργατικό δυναμικό των μισθωτών δεν απολαμβάνει καμιά συντεχνιακή προστασία όπως οι μάστορες κι οι καλφάδες. Στο Παρίσι, οι laboratores (χειρώνακτες μεροκαματιάρηδες) συγκεντρώνονται καθημερινά στην πλατεία της Απεργίας (Place de Grève) όπου γίνονται οι προσλήψεις από τους «προμηθευτές εργασίας» ή τους απεσταλμένους τους. Ήταν ένα πολυάριθμο προλεταριάτο που διαρκώς το παραμόνευε η ανεργία…
Το 1358, εκδηλώθηκε στη Βόρεια Γαλλία η Jacquerie, λαϊκή εξέγερση αγροτών, στο πλαίσιο μιας εσωτερικής αστάθειας του φεουδαρχικού καθεστώτος. Η απουσία ισχυρού βασιλιά, αφού ο Ιωάννης Β΄ είχε αιχμαλωτιστεί στη μάχη του Πουατιέ, και η διαμάχη για τη διαδοχή βυθίζουν τη Γαλλία σε κρίση. Για να διασφαλίσουν τα δικαιώματά τους οι ευγενείς, η εμπορική ελίτ και ο κλήρος ανάγκασαν τους αγρότες να πληρώνουν συνεχώς αυξανόμενους φόρους και να επισκευάζουν τις κατεστραμμένες από τον πόλεμο περιουσίες τους χωρίς αποζημίωση. Η ψήφιση ενός νόμου που απαιτούσε από τους χωρικούς να υπερασπίζονται τα κάστρα, μαζί μ’ ένα συνδυασμό προβλημάτων που έλκουν την καταγωγή τους από την κρίση των σιτηρών και τον λιμό του 1315, προκάλεσαν μια αυθόρμητη αγροτική εξέγερση.
Η βία με την οποία αντέδρασαν οι εξεγερμένοι ενάντια στους ευγενείς ήταν τρομακτική. Οι αντίπαλοί τους την ανταπέδωσαν στο πολλαπλάσιο. Οι λίγες εκατοντάδες θύματα των αριστοκρατών «ισοφαρίστηκαν» με τους 20.000 ανώνυμους σκοτωμένους αγρότες στα αντίποινα που ακολούθησαν.
23 χρόνια μετά την Jacquerie, η εξέγερση των χωρικών στην Αγγλία εκδηλώνεται με παρόμοια σφοδρότητα. Το 1381, τα αγροτικά στρώματα της Αγγλίας ξεσηκώθηκαν ενάντια στην κυβέρνησή τους, αφού προηγουμένως τους είχαν επιβληθεί τρία διαδοχικά χαράτσια. Με αρχηγό τον Γουότ Τάιλερ, 50.000 άνθρωποι βάδισαν από το Κεντ στο Λονδίνο για να γνωστοποιήσουν στον βασιλιά Ριχάρδο Β΄ τις απαιτήσεις τους: κατάργηση των χαρατσιών, της δουλοπαροικίας και του Καταστατικού των Εργατών του 1351, που απαγόρευε την αύξηση στα μεροκάματα. Κι ακόμα, απελευθέρωση των τιμών αγοράς και πώλησης και εκτέλεση των βασιλικών συμβούλων που επέβαλαν τα χαράτσια. Η εξέγερση καταπνίγηκε γρήγορα, όμως η ιστορική και κοινωνική σημασία της ως διεκδικητικό κίνημα είναι τεράστια.
Για τη γυναικεία δράση στην εξέγερση των Άγγλων χωρικών υπάρχουν σαφείς αναφορές σε δικαστικά αρχεία, χρονικά και σε ποιητικά έργα του Gower και του Chaucer. Εξάλλου, ο φόρος που πυροδότησε την εξέγερση ήταν πιο σκληρός για τις παντρεμένες γυναίκες, καθώς φορολογούνταν χωριστά από τους συζύγους τους, ανεξαρτήτως εισοδήματος ή καθεστώτος εργασίας. Αναφέρονται γυναίκες που όχι απλά συμμετείχαν αλλά καθοδήγησαν ομάδες εξεγερμένων, γυναίκες υποκινητές των ίδιων των γεγονότων. Αν και λίγες γυναίκες πρωταγωνίστησαν, οι ενεργητικά παρούσες στην εξέγερση ήταν πολυάριθμες. Είναι επίσης αλήθεια ότι το μίσος τους για τα κυβερνητικά πρόσωπα που συνέβαλαν στη δυστυχία τους τις ώθησε στις πιο συγκλονιστικές πράξεις βίας. Ωστόσο, παρότι οι γυναίκες συχνά βρέθηκαν στο επίκεντρο των γεγονότων, η συμμετοχή τους στην εξέγερση μένει ακόμα σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητη.
wedding march Mendelssohn (Midsummer night dream)
Στις 25 Γενάρη του 1858, ακούγεται για πρώτη φορά σε γάμο, και όχι σε θεατρική σκηνή, το εμβατήριο του Μέντελσον, ένα από τα 11 μέρη που γράφτηκαν από τον συνθέτη για μια παράσταση του έργου του Γουίλιαμ Σαίξπηρ «Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας» και δόθηκε στο Πότσνταμ το 1843. Στον ίδιο γάμο ακούστηκε και μία ακόμα σύνθεση. Είναι το γαμήλιο χορωδιακό από την τρίτη πράξη της Όπερας του Ρίχαρντ Βάγκνερ «Λόενγκριν». Τα δύο αυτά έργα χρησιμοποιήθηκαν στον γάμο της πριγκίπισσας της Αγγλίας Βικτόριας (κόρης της βασίλισσας Βικτόριας) με τον πρίγκιπα της Πρωσίας κι από τότε έγιναν μόδα. Πασίγνωστα πλέον ως μελωδίες, παρά το ότι η πλειονότητα των γαμήλιων συνδαιτυμόνων κατά πάσα πιθανότητα αγνοεί και την προέλευσή τους και το μουσικό πλαίσιο στο οποίο ανήκουν. Γιατί, βέβαια, ούτε ο Μέντελσον ούτε ο Βάγκνερ έγραψαν τα έργα τους για να συνοδέψουν τις γαμήλιες τελετές «γαλαζοαίματων» ή κοινών θνητών…
Οι γαμήλιες τελετές έχουν πολλά να μας πουν για την κοινωνική θέση των νεόνυμφων σε δοσμένο χρόνο και δοσμένη εποχή αλλά και για τη σχέση των δύο φύλων.
Ο προφανής λόγος του γάμου στην αρχαία αθηναϊκή κοινωνία είναι η διαιώνιση του είδους. «Επ’ αρότω παίδων άγομαι γαμετήν» (παντρεύομαι για να αποκτήσω απογόνους), ορκίζονται οι μελλόνυμφοι, θυσιάζοντας στους γαμήλιους θεούς. Μετά τον γάμο, η Αθηναία βιώνει μια κατάσταση «εγκλεισμού» και «υποχρέωσης» εκτέλεσης καθηκόντων νοικοκυράς και μητέρας. Σε περίπτωση που διαπιστωθεί στειρότητα της γυναίκας ή μοιχεία, ο σύζυγος μπορεί να πάρει διαζύγιο δηλώνοντάς το μπροστά σε μάρτυρες και στέλνοντας πίσω τη σύζυγο μαζί με την προίκα της, δεδομένου ότι δεν εκπληρώνεται σωστά ο σκοπός του γάμου (η τεκνοποιία γνήσιων απογόνων). Η αναπαραγωγική ικανότητα των γυναικών αποδίδεται και λεκτικά: Γυνή ονομάζεται η ικανή να τεκνοποιήσει ενώ, μετά την εμμηνόπαυση, το ίδιο πρόσωπο προσδιορίζεται ως γραυς. Η λέξη δάμαρ αναφέρεται στη σύζυγο και προέρχεται από το ρήμα δαμάζω, που χρησιμοποιείται για να δηλώσει τη διαδικασία ημερώματος των ζώων.
Η θρυλική αρπαγή των Σαβίνων γυναικών κατά πάσα πιθανότητα δηλοί το είδος της γαμήλιας τελετουργίας του ρωμαϊκού γάμου. Η νύφη αρπάζεται από την αγκαλιά της μάνας της με την παρέμβαση συγγενών και φίλων του γαμπρού. Περιφέρεται εν πομπή στους δρόμους μέχρι το σπίτι του συζύγου, ενώ ο επικεφαλής οδηγεί με έναν αναμμένο πυρσό. Φτάνοντας εκεί, ο πυρσός πετιέται προς το πλήθος. Όποιος τον πιάσει θα μακροημερεύσει. Αν και με διαφορά στο ποθούμενο αποτέλεσμα, είναι πιθανό το σύγχρονο πέταγμα του μπουκέτου της νύφης να έχει τις απαρχές του στο συγκεκριμένο έθιμο.
Μέχρι τον τρίτο π.Χ. αιώνα, ο γάμος για τη γυναίκα σημαίνει αλλαγή αφέντη, ουσιαστικά και κυριολεκτικά. Η εξουσία μεταβιβαζόταν από τον πατέρα στον σύζυγο, χωρίς να σπάει κανένας κρίκος της αλυσίδας της εξάρτησής της. Η διατηρούμενη ως σήμερα «παράδοση» της νύφης από τον πατέρα στο σύζυγο στη γαμήλια τελετή απηχεί την εξαρτημένη αυτή θέση της γυναίκας. Είναι μια συμβολική υπενθύμιση του in manum (που σημαίνει «στο χέρι του») ρωμαϊκού γάμου. Το αρχαιότερο είδος γάμου (coemptio), μια απλή τελετή ενώπιον μαρτύρων, αφορούσε τους λιγότερο εύπορους. Το άλλο είδος (confarreatio), ήταν πιο πολύπλοκο τελετουργικά, αλλά και τα δύο είναι γάμος “in manum”.
Ανάμεσα στον πέμπτο και τον τρίτο αιώνα, κάτι αλλάζει σε σχέση με τα γαμήλια ήθη. Μια πιο ελεύθερη προσέγγιση έρχεται ν’ αντικαταστήσει τον γάμο in manum. Δυστυχώς δεν σώζεται σχεδόν καμιά ιστορική πηγή για το διάστημα στο οποίο αρχίζει να ισχύει, είναι λοιπόν άγνωστος ο λόγος της θέσπισής του. Ονομάζεται Usus, έχει στοιχεία δοκιμαστικού γάμου και διέπεται από το κοινό δίκαιο. Ούτε τελετή ούτε ολοκλήρωση των σχέσεων του ζευγαριού απαιτείται. Δεν υπάρχει άμεση μετάβαση εξουσίας. Κύριος της περιουσίας ή της υπεσχημένης προίκας της γυναίκας εξακολουθεί να είναι ο πατέρας. Άντρας και γυναίκα μπαίνουν στο γάμο απλώς συγκατοικώντας και παραμένοντας «σε συνεχή επικοινωνία» μεταξύ τους για ένα χρόνο. Έτσι, η γυναίκα βρίσκεται σε καθεστώς ελευθερίας αξιοσημείωτο για τον αρχαίο κόσμο. Τον πρώτο χρόνο καταφέρνει να ξεφύγει τελείως από την ανδρική εξουσία, γιατί δεν συγκατοικεί με τον άνδρα ο οποίος τυπικά την ασκεί, που είναι ο πατέρας. Αν είναι έξυπνη, μπορεί ν’ αποφύγει τη συζυγική εξουσία εσαεί. Η «συνεχής επικοινωνία» διακόπτεται αν το ζευγάρι περάσει χώρια δύο συνεχόμενες μέρες και νύχτες. Εφόσον το ζευγάρι το επιθυμεί, μπορεί να γίνει επανεκκίνηση του γάμου και των ελευθεριών του πρώτου χρόνου. Κερδισμένος βγαίνει και ο πατέρας, γιατί κρατά τον έλεγχο της προίκας.
Φυσικά, η ανδρική κυριαρχία παραμένει. Η Usus παρέχει ελευθερίες μόνο στη γαμήλια σχέση. Οι γυναίκες ούτε μετέχουν στη διοίκηση, ούτε ψηφίζουν, ούτε ασκούν τη νόμιμη κηδεμονία στα παιδιά τους.
Ακολουθεί το τρίτο μέρος…
