Ευαγγελία Γούλα Η εικαστικός που αναδεικνύει κινηματογραφικά τα προβλήματα των Ρομά
Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Αποφοίτησε από την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών – Α.Σ.Κ.Τ. το 2011, και από το 2013 εργάζεται ως εικαστικός σε δημοτικά σχολεία της Κρήτης. Ήρθε σε επαφή με τους Ρομά ως αναπληρώτρια εικαστικός του 3ου Δημοτικού Σχολείου Νέας Αλικαρνασσού, όπου φοιτούν τα παιδιά από τον καταυλισμό Ρομά στα Δύο Αοράκια. Από τότε ξεκίνησε ένα ταξίδι στον κόσμο των Ρομά κινηματογραφώντας η ίδια τις μαρτυρίες τους, που έμελε να γίνει ντοκιμαντέρ με σημαντικές διακρίσεις και κριτικές. Πλέον προετοιμάζει τη δεύτερη δουλειά της συμβάλλοντας έτσι σε μια μεγάλη συζήτηση γύρω από σημαντικά κοινωνικά ζητήματα της κοινότητας των Ρομά· σχετικά με καθημερινά θέματα που αφορούν όλους μας, το θέμα των στερεοτύπων, την ισοτιμία των φύλων και τη θέση της γυναίκας στην σύγχρονη Ελλάδα του 2022. Μέσω της κινηματογραφικής καταγραφής και δημιουργίας, κάνει ένα γενναίο βήμα στην κατεύθυνση της γνωριμίας μας με τη ζωή των Ρομά και της άρσης του κοινωνικού αποκλεισμού μιας εθνοτικής ομάδας που ζει ανάμεσά μας. Τη δουλειά της έχει παρουσιάσει σε εγχώρια φεστιβάλ κινηματογράφου, κερδίζοντας βραβεία και τιμητικές διακρίσεις. Γι’ όλα αυτά, η εικαστικός Ευαγγελία Γούλα μας μιλάει από την καρδιά της.
Ευαγγελία σε καλωσορίζω στο διαδικτυακό περιοδικό «Σβούρα του πολιτισμού». Παρουσίασες το 2017 ένα εθνογραφικό ντοκιμαντέρ που γύρισες στο Ηράκλειο Κρήτης, στον καταυλισμό των Ρομά Δύο Αοράκια, με τίτλο «I Itsai Romni – Το κορίτσι γυναίκα». Σ’ αυτό παρουσιάζεις το «έθιμο» να παντρεύονται τα κορίτσια στα 13-14 χρόνια τους. Πιστεύεις ότι σήμερα είναι αναχρονισμός;
Αρχικά θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για το ενδιαφέρον και την πρόσκληση που μου κάνετε να μιλήσω για το έργο μου. Η πρόωρη σύναψη του γάμου στην κοινότητα των Ρομά είναι ένα έθιμο που υπήρχε στην Ελλάδα στις αρχές του περασμένου αιώνα και σίγουρα διατηρείτε ακόμα και σήμερα και σε κάποιο βαθμό βέβαια σε κάθε κλειστή κοινωνία ανά την Ελλάδα και όλο τον κόσμο. Η ηλικία της εμμηναρχής των κοριτσιών ξεκινάει στα 13 -14 τους χρόνια περίπου, και το γεγονός αυτό, κατά κάποιον τρόπο σηματοδοτεί την έναρξη της μετάβασης της νεαρής από το στάδιο του «κοριτσιού» στο στάδιο της «γυναίκας». Έτσι για μερικούς Τσιγγάνους γονείς το κορίτσι είναι έτοιμο παντρευτεί και να τεκνοποιήσει. Σήμερα το έθιμο αυτό σε κάποιο βαθμό έχει αλλάξει, και ο μέσος όρος ηλικίας γάμου για τα παιδιά Ρομά κυμαίνετε μεταξύ 17 – 20 χρονών. Η ένταξη των παιδιών Ρομά σε σχολεία είναι ένα γεγονός που έχει καταργήσει αυτή την εθιμοτυπική παράδοση. Σε κάποιες άλλες όμως περιπτώσεις, διατηρείται ισχυρή η δύναμη της πατροπαράδοτης τσιγγάνικης κουλτούρας και η σύναψη γάμου με την ταυτόχρονη ανάληψη της μητρότητας σε πολύ πρώιμη ηλικία παραμένει ως ο μοναδικός προορισμός της γυναικείας φύσης. Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στις υπόλοιπες τοπικές κλειστές και απομονωμένες κοινωνίες της ελληνικής επικράτειας.
Τι σε ώθησε στη δημιουργία του ντοκιμαντέρ; Γιατί επέλεξες να ασχοληθείς με τους Ρομά και γιατί ειδικά το θέμα των γυναικών;
Η πρώτη ουσιαστική επαφή που είχα με τους Ρόμα ήταν όταν ξεκίνησα να εργάζομαι από το 2014 ως εικαστικός σε δημοτικό σχολείο της Νέας Αλικαρνασσού στο οποίο φοιτούν παιδιά του καταυλισμού. Στα μέσα της σχολικής χρονιάς ένα κορίτσι Ρομά σταμάτησε εξολοκλήρου το σχολείο γιατί αρραβωνιάστηκε. Το γεγονός αυτό με προβλημάτισε πάρα πολύ και πραγματικά ήθελα να καταλάβω για ποιο λόγο συμβαίνει αυτό στην κοινότητα των Ρομά. Με την ταινία i itsai Romni ήθελα να μιλήσω για τη θέση της γυναίκας στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Έτσι, με πρωταγωνιστή την κοινότητα των Τσιγγάνων Ν. Αλικαρνασσού, μια κοινότητα κοινωνικά αποκλεισμένη, η οποία, ως εκ τούτου, φέρει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και είναι αποκομμένη σε μεγάλο βαθμό από τις εξελίξεις, η ταινία αναδεικνύει τις διαφορές αλλά και τις κρυφές ομοιότητες των Τσιγγάνων με την υπόλοιπη τοπική κοινωνία, εστιάζοντας στη θέση και στον ρόλο της γυναίκας αλλά και της οικογένειας.
Το ντοκιμαντέρ στηρίζεται σε προσωπικές μαρτυρίες γυναικών και ανδρών Ρομά της κοινότητας του Ηρακλείου Κρήτης. Μελέτησες για μεγάλο χρονικό διάστημα την κοινωνία τους και τις συνήθειες τους, ώστε να καταφέρεις να σε εμπιστευθούν και να φωτίσεις τελικά την αθέατη πλευρά αυτών των ανθρώπων. Τι ήταν εκείνο που σε εντυπωσίασε από αυτούς;
Προσέγγισα τους Ρομά του Ηρακλείου με απόλυτο σεβασμό και τους παρατηρούσα «μέσα στη σιωπή και την απόλυτη ελευθερία». Τον πρώτο καιρό πραγματοποιούσα καλλιτεχνικά εργαστήρια με τους μαθητές μου μέσα στον καταυλισμό. Με τον καιρό γνώρισα όλες τις ηλικιακές ομάδες και οι επισκέψεις μου στον καταυλισμό έγιναν σχεδόν καθημερινές. Το ενδιαφέρον μου κέντρισαν όλες οι παραδόσεις τους που έχουν μείνει αναλλοίωτες μέσα στον χρόνο: ο γάμος, που αποτελεί βασική αποστολή των ανθρώπων σε αυτή την κοινωνία, η πανηγυρική επίδειξη του «σεντονιού» προς τους καλεσμένους ως απόδειξη της εντιμότητας της νύφης, ο τρόπος ζωής των γυναικών, η θέση τους μέσα στην ομάδα, και οι προκαθορισμένοι ρόλοι που έχουν τα άτομα μέσα στην κοινότητα με στόχο τη λειτουργία αλλά και την αναπαραγωγή της. Έτσι λοιπόν αποφάσισα να προσεγγίσω το θέμα του γάμου και ξεκίνησα να καταγράφω την κοινότητα. Τα γυρίσματα κράτησαν περίπου δύο χρόνια. Γύρισα την ταινία “i itsai Romni” – “το κορίτσι Γυναίκα” χωρίς συνεργείο. Το γεγονός της μοναχικής, ας πούμε, κινηματογράφησης οδήγησε σε μία πιο άμεση, πραγματική επαφή με τους ανθρώπους του καταυλισμού. Ξεκίνησα να καταγράφω διακριτικά το χώρο του καταυλισμού, τις παράγκες, τα σπίτια τους, παρατηρούσα με σιωπή και από απόσταση την καθημερινότητά τους, και έτσι σιγά-σιγά άρχισα να μπαίνω στη ζωή τους, ελπίζω και στις καρδιές τους. Έτσι με τον καιρό, και με έναν τρόπο σχεδόν μαγικό για εμένα, οι ίδιοι οι Ρομά άρχισαν να συζητούν μεταξύ τους και να προβληματίζονται γύρω από το θεσμό του γάμου, αλλά και οι γυναίκες να ανοίγονται και να εξομολογούνται τις δικές τους προσωπικές ιστορίες.
Ποιο πιστεύεις ότι είναι το σημαντικότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν και σήμερα τα κορίτσια και οι γυναίκες Ρομά;
Πολλές και κρυφές οι ομοιότητες που συνδέουν τη θέση της γυναίκας στην σύγχρονη κοινωνία με την κοινωνία των Ρομά. Σίγουρα από το 1950 μέχρι σήμερα έχουν αλλάξει αρκετά στερεότυπα για τη θέση της γυναίκας ακόμα και στην κοινωνία των Ρομά. Μέσα από την επαφή που είχα με την κουλτούρα των Ρομά, συνειδητοποίησα πως η θέση μου ως γυναίκα στην κοινωνία γενικότερα δεν είναι πολύ μακριά από την κοινωνία των Ρομά ή από τη θέση που είχε η γυναίκα τον περασμένο αιώνα, αφού σε κάποιο βαθμό αυτό που βιώνουν σήμερα οι γυναίκες Ρομά είναι βιώματα της μητέρας μου και της γιαγιάς μου. Το σπουδαιότερο για μένα είναι ότι μέσα από την επαφή που είχα με την κοινωνία των Ρομά και καθ’ όλη τη διάρκεια των γυρισμάτων που διαπραγματευόμουν το ζήτημα της πρόωρης σύναψης του γάμου με την ταινία i itsai Romni, είναι ότι οι ίδιες οι γυναίκες Ρομά άρχισαν να αντιλαμβάνονται διαφορετικά τη θέση τους. Όπως προσδιορίζεται η γυναίκα Ρομά κοινωνικά μέσα από το γάμο έτσι συμβαίνει και στη γυναίκα της σύγχρονης κοινωνίας.
Στους καταυλισμούς τους δεν υπάρχει δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης καθώς και ρεύμα. Πόσο δύσκολη είναι η ζωή χωρίς αυτά, που στις κοινωνίες μας είναι δεδομένα;
Είναι πάρα πολύ δύσκολο και ανθυγιεινό στις μέρες να ζούνε οικογένειες σε αντίξοες συνθήκες χωρίς δίκτυο ύδρευσης και ρεύμα. Και από πού να ξεκινήσω; Από τις οικιακές δουλειές; Το πλύσιμο ρούχων στην σκάφη; Χωρίς ψυγείο; Αν σκεφτεί κανείς πόσες είναι οι καθημερινές μας ανάγκες που συνδέονται με την ηλεκτροδότηση θα καταλάβει για τι δυσκολίες μιλάμε. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν σοβαρά προβλήματα υγείας και χρειάζονται φάρμακα και τα φάρμακα ψυγείο. Τα παιδιά που πηγαίνουν στο σχολείο χρειάζεται να κρατάνε ένα κολατσιό. Το διάστημα καραντίνας λόγω της πανδημίας οι μαθητές των σχολείων κάνανε τηλεκπαίδευση. Τι φαντάζεστε ότι έκαναν εκείνο το διάστημα οι μαθητές Ρομά του καταυλισμού Ν. Αλικαρνασσού χωρίς ρεύμα. Κάποιες οικογένειες, ελάχιστες στο σύνολο της κοινότητας έχουν βρει διεξόδους και λύνουν σε κάποιο βαθμό την ηλεκτροδότηση με φωτοβολταϊκά συστήματα που καλύπτουν το ψυγείο και την τηλεόραση. Η πλειοψηφία της κοινότητας όμως ηλεκτροδοτείτε 4-5 ώρες την ημέρα με την χρήση γεννήτριας. Φανταστείτε για μια γυναίκα που εργάζεται πόσο δύσκολο είναι να ανταπεξέλθει και στις δουλειές του σπιτιού.
Η εκπαίδευση είναι επίσης ένα σημαντικό πρόβλημα που αναδεικνύεις. Πόσο διαφορετικά θα ήταν τα πράγματα για αυτούς, αν συμμετείχαν πλήρως στην εκπαιδευτική διαδικασία και αποφοιτούσαν από το γυμνάσιο ή και το λύκειο;
Έχουν γίνει βήματα προόδου και σχεδόν όλα τα παιδιά φοιτούν στο Δημοτικό σχολείο και στην πλειοψηφία τους συνεχίζουν στο Γυμνάσιο και το Λύκειο. Πιστεύω ότι ο τρόπος ζωής τους και το αντίξοο περιβάλλον που ζούνε και μεγαλώνουν ότι στέκεται εμπόδιο στην ακαδημαϊκή τους εξέλιξη. Υπάρχουν όμως παιδιά που παρόλα αυτά κατάφεραν να τελειώσουν το Λύκειο και να προχωρήσουν την ζωή τους.
Αυτό που κυριαρχεί στην κοινωνία μας, είναι η άγνοια που έχουμε για τη ζωή των Ρομά. Η εικόνα έχει τη δύναμη να αλλάξει τον κόσμο μας; Μπορεί να μας κάνει να δούμε πιο μακρυά από τον μικρόκοσμό μας με την καθημερινότητά του;
Πιστεύω ότι η εικόνα έχει αυτή την δύναμη και μέσω του κινηματογράφου επιχειρώ να φέρω κοντά τον θεατή με την κοινότητα των Ρομά Ν. Αλικαρνασσού, να αναδεχθεί η αθέατη πλευρά της ζωής αυτών των ανθρώπων, φέρνοντας σε πρώτο πλάνο την προσωπική τους ταυτότητα έναντι της εθνοτικής και να καταστήσει την κοινή γνώμη κοινωνό στο θέμα του κοινωνικού αποκλεισμού και των διακρίσεων που υφίσταται η ομάδα αυτή.
Οι κριτικές για το ντοκιμαντέρ σου «I Itsai Romni – Το κορίτσι γυναίκα» ήταν πολύ καλές, ενώ έχει κερδίσει και διακρίσεις. Συνεχίζεις με το «Oti vakeresa mange – Ό,τι λες για μένα».
Η δεύτερη ταινία «Ό,τι λες για μένα» είναι η συνέχεια της κινηματογραφικής καταγραφής μετά την ταινία «I Itsai Romni – Το κορίτσι γυναίκα» στον καταυλισμό Ν. Αλικαρνασσού, με ακόμη πιο σαφή χαρακτηριστικά και στόχους. Το πιο σημαντικό σχετικά με τη δεύτερη ταινία, είναι ότι είχα πλέον τη δυνατότητα να απαθανατίσω στιγμές από ποικίλες κοινωνικές εκδηλώσεις, προσωπικές στιγμές και μαρτυρίες που ίσως δεν έχουν δοθεί ξανά δημόσια από Ρομά, έχοντας την κάμερα σαν προέκταση του χεριού μου.
Θα ασχοληθείς στη συνέχεια με κάποιο άλλο θέμα σχετικό με τους Ρομά ή έκλεισε αυτός ο κύκλος;
Αυτό δεν το ξέρω. Δεν ξέρω τι ανάγκες μπορεί να γεννηθούν κλείνοντας την δεύτερη ταινία. Σίγουρα υπάρχει πάρα πολύ υλικό και θέματα που μπορεί να οδηγήσουν στην δημιουργία μιας τρίτης ταινίας. Αλλά και πάλι αυτό δεν είναι κάτι που με ακόμα.
Θες να μας πεις την εμπειρία σου από τη συμμετοχή σου στο εργαστήρι ανάπτυξης υλικού Agora Lab του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης;
Το εργαστήρι ανάπτυξης υλικού του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πορεία και εξέλιξη της ταινίας «Oti vakeresa mange – Ό,τι λες για μένα». Ο όγκος του υλικού είναι πολύ μεγάλος και οι θεματικές που αναπτύσσει εξίσου πολλές. Το τριήμερο εργαστήρι στην Θεσσαλονίκη με βοήθησε να «βγω» από την καθημερινότητα και τα προβλήματα του καταυλισμού και να εστιάσω στην ουσία τους που θα δώσουν νόημα και που θα προβληματίσουν το κοινό.
Μετά την ολοκλήρωση του «Oti vakeresa mange – Ό,τι λες για μένα», τί θα ήθελες να εντάξεις στη μελλοντική σου δραστηριότητα στο χώρο των ταινιών ντοκιμαντέρ;
Δυστυχώς δεν μπορώ να δώσω απάντηση σε αυτό. Μπορεί και να μην κάνω άλλο ντοκιμαντέρ. Είμαι εικαστικός και όχι σκηνοθέτης. Μπορεί ένα άλλο θέμα που θα με συγκινήσει ή προβληματίσει να το προσεγγίσω με κάποιο άλλο καλλιτεχνικό μέσο.
Ευαγγελία, σ’ ευχαριστούμε για το χρόνο σου και σου ευχόμαστε ότι καλύτερο.
