61 χρόνια από το άλμα του ανθρώπου στο διάστημα
Άνοδος και πτώση της Αραβικής και ισλαμικής Αστρονομίας
Δικαιολογημένη η ερώτηση πολλών επισκεπτών στις αστροπαρατήρησεις που διοργανώνουν οι σύλλογοι ερασιτεχνικής αστρονομίας: «γιατί τόσα πολλά Αραβικά ονόματα στον ουράνιο θόλο;» Ένας σημαντικός αριθμός αστέρων στον ουρανό, όπως οι Aldebaran, Altair και Deneb, και αστρονομικοί όροι όπως αλιδάδα (alidade), αζιμούθιο (azimuth) και ναδίρ (nadir), εξακολουθούν να αναφέρονται με τα αραβικά τους ονόματα. Από την αρχή της ενασχόλησης τους με την αστρονομία, οι Άραβες, είχαν σκοπό να επαναπροσδιορίσουν τις αστρονομικές παραμέτρους με νέες παρατηρήσεις και συγχρόνως να προσπαθήσουν να βρουν νέες μαθηματικές λύσεις για την αναπαράσταση της κίνησης των ουράνιων σωμάτων.
Ο Αχμάντ Νταλάλ (Dr Ahmad S. Dallal) σημειώνει ότι, σε αντίθεση με τους Βαβυλώνιους, τους Έλληνες και τους Ινδιάνους, που είχαν αναπτύξει περίτεχνα συστήματα μαθηματικών αστρονομικών μελετών, οι Άραβες πριν το Ισλάμ βασίστηκαν εξ ολοκλήρου σε εμπειρικές παρατηρήσεις. Το εντυπωσιακό στην περίπτωση του Ισλάμ, είναι ότι αυτή η προσπάθεια ανάπτυξης της αστρονομίας έγινε οργανωμένα, με την ίδρυση αστεροσκοπείων χρηματοδοτημένων από τους ηγεμόνες. Τα αστεροσκοπεία αυτά διέθεταν μόνιμο προσωπικό, όργανα παρατήρησης και βιβλιοθήκη.
Το 964 Κ.Χ. ο πέρσης αστρονόμος Αμπντ αλ-Ραχμάν αλ-Σουφί (Abd al-Rahman al-Sufi γνωστός και ως Abd al-Rahman Abu al-Husayn, [عبدالرحمن صوفی ] 7 Δεκέμβρη 903 – 25 Μάη 986), στο «Βιβλίο των Σταθερών Αστεριών» (Kitab al-Kawatib al-Thabit al-Musawwar), περιέγραψε ένα «νεφελώδες σημείο» στον αστερισμό Ανδρομέδα, την πρώτη οριστική αναφορά σε αυτό που γνωρίζουμε τώρα ότι είναι ο Γαλαξίας της Ανδρομέδας, ο πλησιέστερος στον δικό μας σπειροειδής γαλαξίας.
Ο πέρσης πολιμαθής επιστήμονας Νασίρ αλ-Ντιν αλ-Τουσί (Nasir al-Din al-Tusi [محمد ابن محمد ابن حسن طوسی] Φλεβάρη 1201 – 26 Ιούνη 1274) εφηύρε μια γεωμετρική τεχνική που ονομάζεται «Ζεύγος Τουσί» (Tusi couple) και παράγει μία γραμμική κίνηση από το άθροισμα δύο κυκλικών κινήσεις για να αντικαταστήσει το προβληματικό εξισωτικό σημείο ή εξισωτή (equant) του Πτολεμαίου. Το «Ζεύγος του Τουσί» αξιοποιήθηκε από τον Σύριο Ιμπν αλ-Σατίρ (Abu al-Ḥasan Alāʾ al ‐ Dīn ʿAlī ibn Ibrāhīm al-Ansari, 1304- 1375) στο γεωκεντρικό μοντέλο και από τον Πολωνό Νικόλαο Κοπέρνικο (Mikołaj Kopernik) στο ηλιοκεντρικό μοντέλο του.
Η αραβική ή ισλαμική αστρονομία περιλαμβάνει τις αστρονομικές εξελίξεις που έγιναν στον ισλαμικό κόσμο, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της Ισλαμικής Χρυσής Εποχής (9ος -15ος αιώνας) και κυρίως γραμμένες στην αραβική γλώσσα. Αυτές οι εξελίξεις έγιναν κυρίως στη Μέση Ανατολή, την Κεντρική Ασία, την Ισπανική Ιβηρία (Al-Ándalus), τη Βόρεια Αφρική, στην Άπω Ανατολή, Κίνα και την Ινδία. Αυτό έγινε σε δύο περιόδους, την πρώτη που αρχίζει τις πρώτες δεκαετίες του 9ο αιώνα Κ.Χ. με την ίδρυση αστεροσκοπείων από τους Άραβες στη Βαγδάτη και τη Δαμασκό και τη δεύτερη που αρχίζει τον 13ο αιώνα Κ.Χ. με την ίδρυση αστεροσκοπείων στα χαλιφάτα των Μογγόλων, με πρώτο αυτό της Μάραγα (Maragheh) που ιδρύθηκε το 1259 Κ.Χ. χρηματοδοτημένο από τον Ιλκχάν Χουλαγκού (Ilkhanid Hulagu), εγγονό του Τζένγκις Χαν και του διευθυντή του Νασίρ αλ-Ντιν αλ-Τουσί και τελευταίο αυτό της Σαμαρκάνδης από τον Πέρση πρίγκιπα και σημαντικό αστρονόμο και μαθηματικό Ουλούγκ Μπέγκ (Mīrzā Muhammad Tāraghay bin Shāhrukh, 22 Μάρτη 1394 – 27 Οκτώβρη 1449), εγγονό του Ταμερλάνου…
Άραβες της βόρειας Αφρικής και της Ιβηρικής χερσονήσου, Πέρσες, Μογγόλοι, Τούρκοι Οθωμανοί εκτείνονται από τον Ατλαντικό έως την Κίνα όπου, στις αρχές του 14ου αιώνα, ο Κουμπλάι Χαν (Setsen Khan Kublai, 23/9/1215 – 18/2/1294), ίδρυσε ισλαμικό αστεροσκοπείο επανδρωμένο με μουσουλμάνους αστρονόμους. Το αστεροσκοπείο αυτό είναι το επίσημο αστρονομικό ίδρυμα της αυτοκρατορίας μέχρι την εποχή των Ιησουϊτών, που θα εκμοντερνίσουν τον 17ο αιώνα την Κινέζικη αστρονομία με την εισαγωγή της νέας ευρωπαϊκής επιστήμης! Τι συνεισέφερε λοιπόν η ισλαμική αστρονομία στην εξέλιξη της επιστήμης μετά τον Πτολεμαίο και πριν τη νέα ευρωπαϊκή αστρονομία των Νικάλαους Κοπέρνικου, Τύχο Μπράχε και Γιοχάνες Κέπλερ;
Αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον για την έρευνα, το οποίο είχε σβήσει στο τέλος της ύστερης αρχαιότητας με τις θρησκευτικές έριδες στο Βυζάντιο και την παρακμή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ένας ακόμα παράγοντας για την εγκατάλειψη της αστρονομικής έρευνας από τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, ήταν ότι τα αστρονομικά βιβλία του Πτολεμαίου παρείχαν τέτοια πληρότητα που οι αστρονόμοι που τον διαδέχτηκαν δεν έκαναν κάτι, από το να μελετούν και να διδάσκουν το έργο του…
Επιπλέον ένας παράγοντας δρα αρνητικά στην κοσμολογική έρευνα στο δυτικό κόσμο: η ανάπτυξη της λόγιας χριστιανικής κοσμολογίας, που προσαρμόζει την εβραϊκή κοσμολογία του βιβλίου της Γένεσης στην Ελληνική αστρονομία!!! Παράλληλα υπήρξε μία άλλη σχολή χριστιανικής κοσμολογίας που ακολούθησε ανατολικές παραδόσεις περί επίπεδης γης, ουρανού σε σχήμα θόλου και θρησκευτικό συμβολισμό στα ουράνια φαινόμενα. Η «λαϊκή» αυτή κοσμολογία, απετέλεσε την κοσμολογία των κατωτέρων κοινωνικών στρωμάτων και ιδίως του αγροτικού πληθυσμού μέχρι τον 18ο αιώνα…
Οι Άραβες αστρονόμοι με τη δυναμική της ισλαμικής κατάκτησης, βλέπουν τον Πτολεμαίο με νέα ματιά και προσπαθούν να συνεχίσουν την έρευνα στους τομείς της μαθηματικής αστρονομίας και της κοσμολογίας! Κατ’ αρχήν οι Άραβες είναι οι πρώτοι που παρατήρησαν, τον 8ο αιώνα, την απόκλιση μεταξύ των πραγματικών θέσεων των ουρανίων σωμάτων εκείνη την εποχή και αυτών που υπολόγιζαν βάσει των κανόνων του Πτολεμαίου! Ειδικά για τον Ήλιο, σε ορισμένες περιπτώσεις παρατήρησαν απόκλιση μέχρι και 5 μοιρών. Έτσι ανέπτυξαν νέους αστρονομικούς πίνακες, οι οποίοι βασίστηκαν σε νέες παρατηρήσεις που έγιναν με νέα αστρονομικά όργανα!
Οι Αραβικοί και μετέπειτα οι Περσικοί αστρονομικοί πίνακες ήταν σαφώς βελτιωμένοι σε σχέση με αυτούς του Πτολεμαίου, τουλάχιστον όσον αφορά τους αιώνες μετά τον 8ο Κ.Χ.. Οι πίνακες είναι ένα χρηστικό εργαλείο για τον υπολογισμό των θέσεων των ουρανίων σωμάτων σε μια δεδομένη στιγμή, καθώς και των εκλείψεων. Ένα σημείο αναμφίβολης συμβολής της ισλαμικής αστρονομίας είναι η ανάπτυξη των οργάνων παρατήρησης. Οι μουσουλμάνοι αστρονόμοι επιδόθηκαν στο σχεδιασμό και στην κατασκευή επίπεδων αστρολάβων, αλλά η πραγματικά νέα τους συμβολή φαίνεται να υπήρξε η κατασκευή οργάνων για μετρήσεις ακριβείας για τα αστεροσκοπεία τους. Τα όργανα αυτά δεν ξεπεράστηκαν παρά από τον Τύχωνα Μπράχε (Tycho Brahe, 14 Δεκέμβρη 1546 – 24 Οκτώβρη 1601) στα τέλη του 16ου αιώνα, ο οποίος έθεσε τις βάσεις των νέων παρατηρήσεων ακριβείας με την κατασκευή προηγμένων φορητών οργάνων και με τον υπολογισμό των σφαλμάτων, τόσο του μηχανικού μέρους, όσο και του παρατηρητή! Εκτός από τα αστεροσκοπεία, η αστρονομία διδασκόταν στον ισλαμικό κόσμο σε πολλούς μεντρεσέδες, όπως άλλωστε και οι άλλες επιστήμες. Ο μεντρεσές της Σαμαρκάνδης (Ulugh Beg Madrasah, Samarkand) έχει μείνει ξακουστός για την επιστημονική και ιδιαίτερα αστρονομική παιδεία που παρείχε!
Όμως, κατά την Οθωμανική περίοδο, εκτός από τις θρησκευτικές αντιδράσεις που αναπτύχθηκαν, ένας άλλος παράγοντας, συνετέλεσε, στην παρακμή της αστρονομίας του Ισλάμ: η θέληση των κατακτητών του Βυζαντίου να εξαφανίσουν την κληρονομιά της ελληνόγλωσσης αυτοκρατορίας. H απαγόρευση της τυπογραφίας στην οθωμανική γλώσσα μέχρι τον 18ο αιώνα στέρησε τους Οθωμανούς από ένα απαραίτητο εργαλείο για τη διάδοση των επιστημονικών ιδεών… Όλα αυτά, συνετέλεσαν στην παρακμή της ισλαμικής αστρονομίας και στην εξαφάνιση κάθε σύγχρονης επιστημονικής έρευνας στον ισλαμικό κόσμο. Έτσι, η σκυτάλη περνά πλέον στην Ευρώπη, στην οποία γεννήθηκε η νέα αστρονομία και οι νεωτερικές αντιλήψεις για τον κόσμο, που με τη σειρά τους βοήθησαν στη γένεση των ιδεών του Διαφωτισμού και αργότερα του Σοσιαλισμού.
