Σταύρος Καλλέργης – ένας κρητικός ουτοπικός σοσιαλιστής, γράφουν Π. Ξηρουχάκης και Θύμιος
«ο καταβάλλων κατά τας δυνάμεις του
ν’ απολαμβάνη κατά τας ανάγκας του»
Σταύρος Καλλέργης
Ουτοπικός σοσιαλισμός και Ελλάδα
Στις αρχές και στα μέσα του 19ου αιώνα γνωρίζει άνθηση ο ουτοπικός σοσιαλισμός. Έχει προηγηθεί η Γαλλική επανάσταση που, μαζί με την τεχνολογική πρόοδο, δημιουργεί την προσδοκία για μία καλύτερη κοινωνία που θα βασίζεται κυρίως στην επιστήμη και στο σοσιαλισμό. Κυριότεροι ουτοπικοί σοσιαλιστές υπήρξαν ο Σαρλ Φουριέ, ο Ανρί ντε Σαιν Σιμόν και ο Ρόμπερτ Όυεν. Ο μαρξισμός και ο αναρχισμός θεωρούνται συνεχιστές του ουτοπικού σοσιαλισμού.
Στην Ελλάδα οι σοσιαλιστικές ιδέες ήρθαν από Γάλλους πολιτικούς πρόσφυγες, οπαδούς του ουτοπικού σοσιαλιστή Σαιν Σιμόν, την εποχή του Όθωνα, με πιο σημαντικό τον Γουσταύο Εϊτχάλ. Επίσης σημαντικοί παράγοντες για τη διάδοση του ουτοπικού σοσιαλισμού στη χώρα μας υπήρξαν προσωπικότητες που ανήκαν στον παρισινό κύκλο του Αδαμάντιου Κοραή (Φραγκίσκος Πυλαρινός και Παναγιώτης Σοφιανόπουλος) και είχαν ασπασθεί τις ιδέες του Φουριέ και του Σαιν-Σιμόν. Έτσι ο ουτοπικός σοσιαλισμός απέκτησε οπαδούς στη χώρα μας, επηρεάζοντας κάποιους κοινωνικούς αγωνιστές, όπως και το Σταύρο Καλλέργη που σήμερα θεωρείται ένας από τους προδρόμους του ελληνικού εργατικού κινήματος.
Βιογραφικό του Καλλέργη
Γεννήθηκε στο Χουμέρι Μυλοποτάμου Κρήτης και καταγόταν από παλιά αρχοντική οικογένεια. Σε μικρή ηλικία μετανάστευσε στην Αθήνα (καθώς ο πατέρας του διωκόταν από την τούρκικη εξουσία στην Κρήτη) όπου ο μικρός Καλλέργης μεγάλωσε στο ανακτορικό περιβάλλον και ανατράφηκε με συντηρητικές αρχές. Από μικρός όμως έδειξε ενδιαφέρον για το σοσιαλισμό. Σπούδασε αρχιτεκτονική και είχε έντονη ανάμιξη στο φοιτητικό κίνημα.
Τον Μάιο του 1890 ίδρυσε στην Αθήνα τον πρώτο σοσιαλιστικό πυρήνα στην Ελλάδα, τον Κεντρικό Σοσιαλιστικό Σύλλογο, ο οποίος ήταν μια οργάνωση ουτοπικού σοσιαλιστικού προσανατολισμού, με παραρτήματα και σε άλλες πόλεις. Επίσης ξεκίνησε, περίπου τον ίδιο καιρό, να εκδίδει την εφημερίδα «Σοσιαλιστής» στην οποία ανέπτυξε ένα επαναστατικό και σοσιαλιστικό πρόγραμμα. Η πραγματοποίηση των σοσιαλιστικών στόχων κατά τον Καλλέργη μπορούσε να πραγματοποιηθεί κυρίως μέσω των συνδικαλιστικών αγώνων και της κατάκτησης της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας από ένα σοσιαλιστικό κόμμα.
Το 1893 οργάνωσε την πρώτη Εργατική Πρωτομαγιά στην Ελλάδα όπου εκφώνησε ομιλία:
«Ο σκοπός της συναθροίσεώς μας ενταύθα είναι να υπογράψωμεν ψήφισμα διά να δοθή εν καιρώ εις την Βουλήν. Το ψήφισμα δε έχει ως εξής:
«Συνελθόντες σήμερον την 2 Μαΐου ημέραν Κυριακήν και ώραν 5μ.μ. εν τω Αρχαίω Σταδίω οι κάτωθι υπογεγραμμένοι μέλη του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου και υπό μισθόν πάσχοντες εψηφίσαμεν:
Α) Την Κυριακήν να κλείωσι τα καταστήματα, καθ’όλην την ημέραν, και οι πολίται ν’αναπαύωνται.
Β) Οι εργάται να εργάζωνται 8 ώρας την ημέραν.
Γ) Ν’απονέμηται σύνταξις εις τους εκ της εργασίας παθόντας και καταστάντας ανικάνους προς διατήρησιν εαυτών και της οικογενείας των.
Δ) Το συμβούλιον του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου να επιδώση το ψήφισμα εις την Βουλήν».
Ύστερα από την ομιλία που εκφώνησε, κατευθύνθηκε στη Βουλή για να παραδώσει ψήφισμα, το οποίο όμως ο Πρόεδρος της Βουλής αρνήθηκε να δεχθεί. Αν και συνελήφθη για την πράξη του αυτή και καταδικάστηκε σε φυλάκιση, ο πρώτος εορτασμός της Εργατικής Πρωτομαγιάς στην Ελλάδα αποτελεί σταθμό στην ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος. Ο προσανατολισμός εκείνης της εκδήλωσης ήταν σαφώς ταξικός και αφορούσε στην ανάπτυξη της εργατικής πάλης και τη διάδοση των σοσιαλιστικών ιδεών. Ο εορτασμός επαναλήφθηκε την επόμενη χρονιά. Τότε όμως η κυβέρνηση έδειξε τα δόντια της, καθώς έγιναν πολλές συλλήψεις (μεταξύ των συλληφθέντων ήταν και ο Καλλέργης), ενώ ο εορτασμός της Εργατικής Πρωτομαγιάς απαγορεύτηκε στο εξής.
Στη συνέχεια ο Καλλέργης, αφού δικάστηκε και αθωώθηκε, κατέφυγε στο Παρίσι. Εκεί γνωρίστηκε με μυθικές μορφές της εποχής όπως τον σοσιαλιστή ειρηνιστή Ζαν Ζωρές (δολοφονήθηκε στις παραμονές του πρώτου παγκοσμίου πολέμου από έναν εθνικιστή λόγω της αντίθεσής του στον πόλεμο), τον διάσημο συγγραφέα Εμίλ Ζολά, τον αναρχοκουμουνιστή Πιοτρ Κροπότκιν κ.α. Στη συνέχεια επέστρεψε στην Αθήνα και κατόπιν στην Κρήτη, όπου εξελέγη πληρεξούσιος της Κρητικής Πολιτείας και έθεσε υποψηφιότητα για βουλευτής Ρεθύμνου. Ύστερα όμως από τρεις απόπειρες κατά της ζωής του επιστρέφει στην Aθήνα και εκδίδει ξανά τον «Σοσιαλιστή». Η νέα αυτή προσπάθειά του όμως απέτυχε. Πέθανε το 1926 στην Κρήτη, όπου ζούσε από το 1905 και όπου είχε παντρευτεί και αποκτήσει οικογένεια, πάμπτωχος καθώς είχε ξοδέψει τη μεγάλη περιουσία που είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του για τις ανάγκες του σοσιαλιστικού κινήματος. Γιος του ήταν ο γνωστός ηθοποιός Λυκούργος Καλλέργης ο οποίος θα γίνει και βουλευτής του ΚΚΕ.
Πολιτικές απόψεις του Καλλέργη και η εν Κρήτη σοσιαλιστική πολιτεία
Όλα τα πράγματα κοινά. Όλα τα πράγματα θα είναι κοινά(…) [και δεν θα ] ανήκουν σε κανέναν, παρά μόνο τα προϊόντα σ’ αυτούς που εργάζονται γι’ αυτά (…).
Ο Καλλέργης έγραψε πολλά άρθρα και βιβλία υποστηρίζοντας τις -ριζοσπαστικές για την εποχή- ιδέες του και ανάμεσα σ ́αυτά το «Πρακτικό Κοσμοπολίτικο Σοσιαλισμό», τον «Οδηγό Παντός Ανθρώπου» το 1892, την «Πραγματεία περί Σοσιαλισμού, Μηδενισμού, Αναρχίας» το 1893 και άλλα. Το πιο σημαντικό έργο όπου φαίνονται και πολιτικοινωνικές του απόψεις υπήρξε η μπροσούρα Εγκόλπιον Εργάτου, (1893). Ο Καλλέργης υπήρξε σε γενικές γραμμές επηρεασμένος από τον Φουριέ (που θεωρείται πρόδρομος του αντιεξουσιαστικού κινήματος), αλλά στο έργο του φαίνεται η επιρροή και άλλων αναρχικών και σοσιαλιστών στοχαστών. Δηλώνει ειρηνιστής (όπως οι περισσότεροι Ουτοπικοί σοσιαλιστές) αλλά αν χρειαστεί θα μεταχειριστεί και άλλα μέσα (δηλαδή βία). Πιστεύει ότι όλα τα πράγματα πρέπει να είναι κοινά. Το χρήμα θα καταργηθεί γιατί οι συναλλαγές θα γίνονται με γεωργικά ή βιομηχανικά προϊόντα.
Στο κείμενο «Η εν Κρήτη Σοσιαλιστική Πολιτεία» που περιλαμβάνεται στην παραπάνω μπροσούρα, ο Καλλέργης οργανώνει την ιδανική του κοινωνία στην Κρήτη με βάση τους αυτόνομους και ομόσπονδους δήμους. Να τονίσουμε εδώ ότι τότε η Κρήτη βρισκόταν υπό οθωμανικό ζυγό και όλα παιζόταν σε πολιτικό επίπεδο για το μέλλον της (αυτονομία, προσάρτηση στην Ελλάδα κλπ). Ο Καλλέργης λοιπόν έριξε στο τραπέζι την ιδέα της Αντιεξουσιαστικής Κρήτης… κόντρα στις άλλες πιο συμβατικές απόψεις.
Οργανωτικά ο Καλλέργης ζητά τη διαίρεση της Κρήτης σε Δήμους (επηρεασμένος προφανώς από τα ευρωπαϊκά φεντεραλιστικά και αντιεξουσιαστικά κηρύγματα της εποχής που δίνανε μεγάλη σημασία στην αποκέντρωση και στην κοινότητα) που θα είναι ανεξάρτητοι μεταξύ τους και θα διευθύνονται από επταμελές Συμβούλιο, το οποίο θα εκλέγεται από τους πολίτες. Το Γενικό Συμβούλιο της Κρήτης θα απαρτίζεται από ορισμένο αριθμό προσώπων τα οποία θα εκλέγονται κάθε χρόνο από τα Δημοτικά Συμβούλια όλων των Δήμων της Κρητικής Πολιτείας και το οποίο θα διαμένει στην πρωτεύουσα της Κρήτης, η οποία θα βρίσκεται στο κέντρο του νησιού.
Αυτοί που απαρτίζουν το Γενικό Συμβούλιο της Κρητικής Πολιτείας και τα Συμβούλια των Δήμων δεν θα ζούνε καλύτερα από τους άλλους πολίτες. Θα είναι ίσοι με τους άλλους πολίτες.
Στο θέμα της δικαιοσύνης και της τάξης ο Καλλέργης αντί για φυλακές θέλει φρενοκομεία καθώς στην κοινωνία του θα έχουν όλοι τα προς το ζην οπότε οι εγκληματίες δε θα μπορούν παρά να είναι παράφρονες! Επίσης κάθε δήμος, αντί των σημερινών στρατιωτών, χωροφυλάκων, θα έχει ευταξίες (προφανώς στα πρότυπα των επαναστατικών πολιτοφυλακών), τους οποίους θα λαμβάνει από τις συντεχνίες των εργατών, τις συνοικίες ή τα χωριά με κλήρο και οι οποίοι θα υπηρετούν το Δήμο για ένα χρόνο.
Όσο αφορά το θέμα της εργασίας κάθε δημότης θα είναι υποχρεωμένος να εκτελεί κάποια εργασία μία ή δύο ώρες την ημέρα σύμφωνα με τις ανάγκες της παραγωγής, γιατί ως επί το πλείστον τα πράγματα θα κατασκευάζονται δια των μηχανών. Κάθε εργοστάσιο θα διευθύνεται από έναν εργάτη (προϊστάμενο), ο οποίος θα εκλέγεται από τους συναδέλφους του, κάθε φορά που η περίσταση το απαιτεί, δεν θα έχει όμως περισσότερα δικαιώματα από τους άλλους συναδέλφους του. Οι προϊστάμενοι θα πληρώνονται το ίδιο με τους εργάτες.
Επίσης, όσο αφορά την αγροτική ζωή, κάθε Δήμος θα είναι διηρημένος σε γεωργικά διαμερίσματα, το κάθε δε διαμέρισμα θα έχει ανατεθεί υπό του Συμβουλίου του Δήμου σε ανάλογο αριθμό εργατών, και σε κάθε διαμέρισμα θα προΐσταται ένας εργάτης ο οποίος θα εκλέγεται από τους άλλους, όπως και στα εργοστάσια.
Τέλος ο Καλλέργης ζητά από το λαό ,αν χρειαστεί να υπερασπιστεί με βία την σοσιαλιστική πολιτεία από τους «βαρβάρους» που θα θέλουν να την υποτάξουν (προφανώς έχοντας υπόψιν του την Παρισινή Κομούνα και το τέλος της).
Τέλος ο Καλλέργης οραματίζεται για την εποχή του μία φουτουριστική Κρήτη με σιδηρόδρομους και ατμόπλοια, ενώ κάποια πράματα που προτείνει θα ξένιζαν στο σημερινό άνθρωπο όπως η ομοιόμορφη ενδυμασία για όλους τους πολίτες της Σοσιαλιστικής πολιτείας (ίσως γιατί η ενδυμασία στις καπιταλιστικές κοινωνίες αποτελεί και μία μορφή ταξικού διαχωρισμού).
Πολιτική κληρονομιά του Καλλέργη
Οι πολιτικές απόψεις του Καλλέργη κινούνται πολλές φορές στα όρια της ασάφειας (όπως και η ζωή του, καθώς από τη μία πρέσβευε την ουτοπία και από την άλλη εκλεγόταν βουλευτής). Δεν υπήρξε μαρξιστής ή αναρχικός όπως άλλοι σύγχρονοί του, ενώ ο ουτοπικός σοσιαλισμός θεωρούνταν εκείνη την εποχή ξεπερασμένος, καθώς ο μπακουνισμός και ο μαρξισμός μονομαχούσαν για την πρωτοκαθεδρία στο εργατικό κίνημα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα βρισκόταν στα σπάργανα και χαρακτηριζόταν από ρομαντισμό και απειρία κάτι που σίγουρα φαίνεται στη ζωή και στο έργο του Καλλέργη. Υπήρξε όμως πολύ σημαντικός αγωνιστής, πραγματικός πρόδρομος της ταξικής πάλης στην Ελλάδα και έτσι σήμερα μνημονεύεται από πολλούς σε σημείο καπηλείας…
Κάπου είχα διαβάσει ότι η φήμη του Καλλέργη ως κομμουνιστή-μαρξιστή οφείλεται στο γιο του, γνωστό ηθοποιό που ήταν βουλευτής στο ΚΚΕ. Αυτό δεν το γνωρίζω. Η αλήθεια είναι πάντως ότι αν και πολλοί ξέρουν τον Καλλέργη, όταν συσχετίζεται κάπως με αντιεξουσιαστές εκείνοι βγάζουν σπυριά λες και ο Καλλέργης ήταν κάτι τελείως διαφορετικό. Σίγουρα σαν ιστορική φυσιογνωμία ο Καλλέργης έχει παραποιηθεί (την ίδια μοίρα είχε, όπως και πολλοί άλλοι και ο αναρχικός Μαρίνος Αντύπας). Και αυτό είναι ιστορικά ύποπτο. Όσο για την ταύτισή του με την Πασοκική «σοσιαλιστική» κληρονομιά μέσω των σοσιαλιστικών πιστεύω του Καλλέργη δε χρειάζεται να πούμε πολλά. Οι πασόκοι «ληστεύσαν» ιδεολογικά τα πάντα, από το πολυτεχνείο του ‘73 μέχρι το 1821. Άλλωστε ο σοσιαλισμός του Καλλέργη διάφερε τελείως από την πασοκική λαίλαπα. Εκείνοι την εποχή άλλωστε οι αναρχικοί αποκαλούνταν ελευθεριακοί σοσιαλιστές και ο σοσιαλισμός δεν ήταν βρισιά όπως κατάντησε στις μέρες μας λόγω των απανταχού σοσιαλοδημοκρατών.
Τέλος να αναφέρω ότι στο Ρέθυμνο υπάρχει το Ίδρυμα Σταύρος Καλλέργης, του οποίου πρόεδρος υπήρξε ο Λυκούργος Καλλέργης, γιός του Σταύρου, μέχρι τον πρόσφατο θάνατό του. Είναι ένα μουσείο για τον πρωτοπόρο του σοσιαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα και ίδρυμα μελετών και εκδόσεων για τα θέματα αυτά.
“Αδελφοί μου πάντες οι πάσχοντες”
«Ισότης,Αδελφότης, Κοινοκτημοσύνη»
Υ.Γ.: Κάθε χρόνο τη Πρωτομαγιά, λογής «επίσημοι», εργατοπατέρες και βουλευτάδες κάνουν εκδήλωση στο Μπραχίμο Γεροποτάμου. Tι σχέση έχουν όλοι οι παραπάνω με το έργο και τη στάση ζωής του αγωνιστή Καλλέργη; Μάλλον καμία! Η Πρωτομαγιά δεν είναι γιορτούλα, είναι ημέρα εξεγερσιακής μνήμης και ταξικού αγώνα εναντία στους δυνάστες μας, το κράτος και τα αφεντικά.
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΞΗΡΟΥΧΑΚΗΣ ΚΑΙ ΘΥΜΙΟΣ
[Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Zero Geographic, Τεύχος 12, Μάης 2013]
