Τέχνη, πολιτισμός και δημιουργία, στον καιρό της θεσμικής κυριαρχίας
Η τέχνη είναι μια από τις μορφές της κοινωνικής συνείδησης, ένα ιδιαίτερο είδος πρακτικής και κοινωνικής αφομοίωσης του κόσμου. Η σύνδεση της γνωστικής, αξιολογικής, δημιουργική και σημειωτικής – επικοινωνιακής πλευράς στη δομή του καλλιτεχνικού ιστού, επιτρέπει στην τέχνη να «αναδημοσιεύει» την ίδια την ανθρώπινη ζωή, να είναι το ιδεατό συμπλήρωμά της, η συνέχεια και κάποτε η αντικατάστασή της. Η τέχνη επιτρέπει στον άνθρωπο να πραγματοποιεί τις δυνατότητές του, ν’ αναπτυχθεί ψυχικά, συναισθηματικά και διανοητικά, να έρθει σε επαφή με την συλλογική πείρα που έχει συσσωρευθεί από την ανθρωπότητα, τη σοφία των αιώνων και τα πανανθρώπινα ενδιαφέροντα, τις επιδιώξεις και ιδανικά. Η τέχνη αποκτά με τον τρόπο αυτό, κοινωνική – οργανωτική λειτουργία και την ικανότητα να επιδρά στην πορεία ανάπτυξης του πολιτισμού, του οποίου γίνεται μια ιδιόμορφη «αυτοσυνείδηση». Γι’ αυτό, άλλωστε, προσδέθηκε στην τροχιά της ταξικής πάλης και έχει την ικανότητα να εκφράζει τις επιδιώξεις των λαϊκών μαζών ή των εκμεταλλευτριών τάξεων, την κοινωνική πρόοδο ή την αντίδραση. Όπως κάθε σύνθετο δυναμικό σύστημα, η δομή της τέχνης διακρίνεται από την ευλυγισία, γεγονός που τις επιτρέπει να προβάλλει μεγάλο πλήθος υλοποιήσεων, όπως οι μορφές της τέχνης, τα επιμέρους είδη των μορφών της τέχνης και οι διάφοροι ρυθμοί της τέχνης. Η διαδικασία της δημιουργίας και λειτουργία της τέχνης, πραγματοποιείται στην σφαίρα του πολιτισμού και συνενώνει σε ένα συστηματικό και ιστορικά μεταβαλλόμενο σύνολο την καλλιτεχνική παραγωγή, την κατανάλωση, την κριτική, την επιστημονική μελέτη, αλλά και τις ίδιες τις καλλιτεχνικές αξίες, φορείς των οποίων είναι τα έργα όλων των ειδών της τέχνης.
Στα πλαίσια του δυτικού πολιτισμού, η τέχνη είναι μια κατακερματισμένη ανθρώπινη δραστηριότητα σε μια διαχωρισμένη κοινωνική σφαίρα. Αφορά ιδιαίτερους κώδικες, καλλιεργημένες ικανότητες, επαγγελματικό καθεστώς, επιτηδευμένα μαγαζιά, ψαγμένες προθήκες, μελέτη αγοράς και προώθησης των έργων-προϊόντων, ξεχωριστές υπηρεσίες ελέγχου και διαχείρισης. Η «τέχνη» αυτή πλαισιώνει έννοιες, ρόλους και καταστάσεις που πραγματώνουν κι εξαντλούν την ουσία τους στα όρια που θέτουν θεσμικές πραγματικότητες, εξουσιαστικές αντιλήψεις και εμπορευματικές λογικές. Μέγαρα μουσικής και γκαλερί, μαικήνες, μέντορες και επαγγελματίες καλλιτέχνες, δημοπρασίες και πολυχώροι διασκέδασης, συνιστούν τον αστικό κόσμο της τέχνης και της διανόησης…
Η αισθητική πολιτιστική διαπαιδαγώγηση των πλατιών μαζών της κοινωνίας είναι σημαντική. Όμως με μία απελευθερωτική προσέγγιση, η τέχνη δεν μπορεί παρά να συνθέτει μία ακόμη έκφανση και δραστηριότητα της καθημερινής ζωής, με τα βιώματα και τις προσδοκίες που τη χαρακτηρίζουν, την πραγματικότητα και το φαντασιακό της περιεχόμενο. Η τέχνη ως μια από τις μορφές της κοινωνικής συνείδησης. Η τέχνη αυτή διαχέεται σε κάθε στιγμή, ακολουθώντας, εκτονώνοντας και απελευθερώνοντας τη σχέση του ανθρώπου με όσα του συμβαίνουν και όσα προκαλεί. Προσπαθεί με τους τρόπους της να ελαχιστοποιήσει χρονικά την απόσταση του ονείρου από την πραγματικότητα στην καθημερινή πράξη. Μια τέχνη στη βάση της ολότητας της καθημερινής ζωής και επομένως στην προοπτική της κατάργησης κάθε διαχωρισμού. Η τέχνη παίζει άξια τον ρόλο της σαν πολιτισμικό εργαλείο καλλιέργειας ήθους και αξιών, συμβάλλοντας τα μέγιστα στην ενδυνάμωση της συνείδησης του ανθρώπου. Με τους δεσμούς που έχει με τις συνθήκες της υλικής ζωής της κοινωνίας μας, τους λόγους της εξέλιξης και των μεταβολών των μορφών της, την αντίληψη και την εικόνα του κόσμου που εκφράζει κάθε φορά.
Ας δούμε την τέχνη σαν διαδικασία με την οποία ένας άνθρωπος παράγει κάτι προσπαθώντας να διατυπώσει τις σκέψεις ή τις συναισθήσεις του. Μέσα από μια καθημερινή ανάλωση της έκφρασης, όπου ο άνθρωπος άλλοτε αναπαράγει άκριτα κώδικες και συμπεριφορές κι άλλοτε απαξιώνει κάθε επικοινωνία, ανακαλύπτει ότι μπορεί να ξεδιαλέγει στιγμές και να εκφράζει με το δικό του μοναδικό τρόπο αυτά που σκέφτεται και αισθάνεται. Η συνείδηση αυτών των στιγμών και η συγκρότησή τους σε μία συνολική στάση επικοινωνίας είναι το σημείο αναφοράς της τέχνης του. Από τη στιγμή που η συνείδησή αυτή βασίζεται σε μία διαφημιζόμενη χαρισματικότητα, μια ακαδημαϊκή καλλιέργεια, μια επαγγελματική καριέρα, μια ματαιόδοξη φήμη ή μια κοινωνική επιβεβαίωση, τότε κατοχυρώνεται ένας καταλυτικός διαχωρισμός και αρθρώνεται η δομή της κατεστημένης «αστικής τέχνης»!
Ο πολιτισμός της δυτικής εξουσιαστικής κοινωνίας κατορθώνει να κρατάει σε ομηρία τη δημιουργικότητα, είτε αυτή εμπνέεται από τις δομές του, είτε τις αγνοεί. Ο καλλιτέχνης που εξυπηρετεί, είτε την ισχύ του συστήματος, είτε το ναρκισσιστικό του κυνισμό, είτε την… «ανθρωπιστική αντίσταση του κόσμου της διανόησης», η εναλλακτική σκηνή που τελικά εδραιώνεται σε αντιδιαστολή με τον κυρίαρχο κομφορμισμό, κάθε επαναστατικός στίχος που περιορίζεται στην ένταση της μορφής, προσπερνώντας την κοινωνική σχέση που τη χρησιμοποιεί, την ιεροποιεί ή την αφομοιώνει, ο επαγγελματίας δημιουργός που χρωστά την αλαζονεία της μοναδικότητάς του στον διαχωρισμένο χώρο της τέχνης, προϋποθέτει και απαιτεί την εξουσιαστική κάλυψη και αποδοχή!
Η τέχνη είτε θα συναντά το φυσικό της χώρο, την καθημερινότητα κάθε ανθρώπου πέρα από διαχωρισμούς και ανταλλαγές, είτε θα συνδιαλέγεται με το δεσποτισμό της εξουσίας της ολιγαρχίας: αντίτιμα κάθε είδους από την πολιτική και κοινωνική χειραγώγηση, προνόμια και απολαβές από τον εμπορευματικό κόσμο, τιμές για διατεταγμένη καλλιτεχνική υπηρεσία, προσωπικός κατακερματισμός, κοινωνικοί διαχωρισμοί και αποκλεισμοί…
Υπάρχει μία επιτηδευμένη αντίληψη στον κόσμο των καλλιτεχνών για την αυτονόητη «επαναστατικότητα» που ενυπάρχει στη διαχωρισμένη δραστηριότητα της δημιουργίας, της καλλιτεχνίας. Όμως η τέχνη δεν μπορεί να είναι τίποτε από μόνη της, όπως ακριβώς δεν είναι τίποτε από μόνη της μία έφεση, καλλιεργημένη ή μη, μια ικανότητα ή μια επιδεξιότητα. Ο καλλιτεχνικός κόσμος κάθε «απόχρωσης», αναζητά την επιβεβαίωσή του πάνω σε μία ακίνητη μάζα, που δεν αντιλαμβάνεται την έννοια της… πνευματικής κινητικότητας και αδυνατεί να επικοινωνήσει τις… ποιότητες των αφ’ εαυτών «υψηλών δημιουργημάτων»! Πάνω στη γενικευμένη ακινησία και την αφόρητη κοινωνική άγνοια, ο καλλιτεχνικός κόσμος στήνει την αυτονόητη επαναστατικότητά του. Ακίνητη μάζα ωστόσο, υπήρχε μόνο στην στημένη από την κυρίαρχη ολιγαρχία Ιστορία. Στην πραγματική Ιστορία ποτέ! Η κοινωνία ήταν ανέκαθεν πεδίο ταξικών και κοινωνικών αντιθέσεων, που γίνονται αντιληπτές σε κάθε στιγμή και όχι μόνο όταν έφταναν στο εκκωφαντικό σημείο να δημιουργήσουν ιστορικές εκτροπές από την κυρίαρχη νομοτέλεια.
Επομένως, η τέχνη μπορεί να χαρακτηρίζεται επαναστατική μόνον όταν συγκρίνεται με την επαναστατικότητα των ριζοσπαστικών τάσεων στον διαρκή ταξικό και κοινωνικό πόλεμο, όταν παίρνει θέση στη γραμμή της κοινωνικής απελευθέρωσης, της απελευθέρωσης των καταπιεσμένων, όταν επομένως εμπνέεται, σχετίζεται ή συλλειτουργεί με τέτοιες επιλογές. Όταν θεωρεί σαν κίνηση και εξέλιξη όχι την απλή μετατόπιση ή ποσοτική αύξηση έτοιμων αμετάβλητων αντικειμένων, «αιώνιων ουσιών» και «στοιχείων του κόσμου», αλλά ένα προτσές αδιάκοπου θανάτου του παλιού και γέννησης του καινούργιου, του προοδευτικού και μπορεί να διακρίνει και να ερμηνεύσει επιστημονικά την αντικειμενική πραγματικότητα. Όταν δείχνει τους δρόμους για την πρακτική χρησιμοποίηση των αντικειμενικών νόμων της κοινωνικής εξέλιξης, εμπνέει στους ανθρώπους, την ακλόνητη πίστη στη νίκη και στην ορθότητα της υπόθεσής τους, στην πάλη για την ειρήνη, την κοινωνική δικαιοσύνη, για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.
Δανιήλ Τσιορμπατζής
