Περιδιαβαίνοντας την Κρήτη. Διαδρομή Ηράκλειο προς Ρέθυμνο Α μέρος
Αν ακολουθήσουμε τη διαδρομή Ηράκλειο – Ρέθυμνο από την παλιά εθνική οδό θα συναντήσουμε με τη σειρά τα χωριά Τύλισος, Σκλαβόκαμπο, Γωνιές, Ανώγεια, Ζόμιθος, Ιδαίο άντρο, Αξός, Ζωνιανά, Γαράζο, Πέραμα, Μαργαρίτες, Ελεύθερνα, Μονή Αρκαδίου και Μαρουλά. Σήμερα θα σας παρουσιάσουμε το πρώτο μέρος αυτής της διαδρομής.
Η διαδρομή Ηράκλειο – Ρέθυμνο
ΤΥΛΙΣΟΣ Από τη σημαντική μινωική πόλη έχουν ανασκαφτεί στις αρχές του αιώνα από τον Ιωσήφ Χατζηδάκη τρία μέγαρα, στα βόρεια του σημερινού χωριού. H πόλη βρισκόταν σε καίριο σημείο του δρόμου που συνδέει την κεντρική με τη δυτική Κρήτη. Η ιστορία της αρχίζει από την Προανακτορική περίοδο, αλλά άκμασε στη Νεοανακτορική και Μετανακτορική. Τα μέγαρα της Νεοανακτορικής που έχουν ανασκαφτεί είναι όλα κτισμένα με πελεκητούς πωρόλιθους. Δυτικά από την Οικία Γ υπάρχει πλακόστρωτη αυλή και δρόμος και έχει αποκαλυφτεί τμήμα του υδραγωγείου με πήλινους σωλήνες. Στα ιστορικά χρόνια υπήρχε επίσης η πόλη και μάλιστα έκοβε και δικά της νομίσματα, στα οποία εικονιζόταν η Ήρα, ο Απόλλωνας, ή ένας κυνηγός με τόξο και κεφάλι αιγάγρου. Ερείπια κτιρίων στα βόρεια και βορειοδυτικά της Οικίας Γ περιλάμβαναν ένα βωμό. Τρεις βάσεις κιόνων ίσως δείχνουν την ύπαρξη μιας στοάς. Το μεγαλύτερο από τα τρία μινωικά μέγαρα είναι η Οικία Α, που ήταν διώροφη και είχε μνημειώδη είσοδο με δύο πεσσούς.
Περιλάμβανε αίθουσα µε πολύθυρα, και πλακόστρωτα, δωμάτιο με πεσσό, δεξαμενή καθαρµών, στοές και αποθήκες. Σε ένα δωμάτιο του βρέθηκαν οι μοναδικοί τρεις μεγάλοι χάλκινοι λέβητες. Στο αρχειοφυλάκιο του μεγάρου βρέθηκαν πήλινες πινακίδες με γραμμική Α γραφή, χάλκινο τάλαντο και πήλινα σφραγίσµατα. Μεγαλοπρεπής ήταν και η Οικία Γ. Η οικία Β ίσως είχε αποθηκευτική ή διοικητική χρήση. Η Τύλισος άκμασε και στη Μετανακτορική περίοδο. Στη θέση της Οικίας Γ και σε ύψος 1 μέτρο πάνω από τα ερείπια της ιδρύθηκε στη Μετανακτορική περίοδο ένα μέγαρο μυκηναϊκού τύπου με στοά και προθάλαμο και μια κυκλική κτιστή δεξαμενή. Λείψανα άλλων σπιτιών βρίσκονται στα ανατολικά της Οικίας Α.
Στις θέσεις Πανεκκλησιά και Λαγκούφι έχουν ανασκαφτεί μετανακτορικοί θαλαμωτοί τάφοι με κιβωτιόσχημες ζωγραφιστές λάρνακες και ωραία πήλινα αγγεία και άλλα κτερίσματα. Στα δυτικά της Τυλίσου είναι η σπηλιά της Τραπέζας, που ήταν τόπος λατρείας στη Μινωική περίοδο. Στο ύψωμα Κορφή του Πύργου, έχει ανασκαφτεί ιερό κορυφής με πυρά, στην οποία βρέθηκαν πολλά πήλινα ειδώλια λατρευτών. Μέσα στο χωριό υπάρχουν παλιές εκκλησίες. Μια από αυτές, η εκκλησία της Μεταμόρφωσης έχει λείψανα τοιχογραφιών.
ΣΚΛΑΒΟΚΑΜΠΟΣ Στον δρόμο προς τις Γωνιές και τα Ανώγεια ανασκάφτηκε ένα μέγαρο των Νεοανακτορικών χρόνων από τον Σπ. Μαρινάτο. Το κτίριο ήταν διώροφο και περιλάμβανε ιερό, αποθήκη, διαμερίσματα κατοικίας και βοηθητικούς χώρους, που συνδέονταν με διαδρόμους, σκάλες και εξώστες. Από τα ευρήματα της ανασκαφής ιδιαίτερα ενδιαφέρουν τα πήλινα σφραγίσµατα που δείχνουν ότι το μέγαρο ήταν κέντρο ελέγχου της οικονομικής δραστηριότητας της περιοχής από το πιο κοντινό ανάκτορο της Κνωσού.
ΓΩΝΙΕΣ Ιστορικό ορεινό χωριό με πολλές φυσικές ομορφιές σε απόσταση 26 χλμ. από το Ηράκλειο. Ήταν έδρα της Επιτροπής Ανατολικής Κρήτης στην Επανάσταση του 1866. Από εδώ καταγόταν ο ηρωικός χαϊνης των μέσων του 19 αι. Μιχάλης Καλησπεράκης. Στις θέσεις Φιλιόρημος, Κορφή της Κεριάς και Άγιος Αντώνιος έχουν ερευνηθεί μινωικά ορεινά ιερά και βρέθηκαν πολλά πήλινα ειδώλια και αγγεία.
ΑΝΩΓΕΙΑ Το κεφαλοχώρι Ανώγεια είναι χτισμένο στις βόρειες πλαγιές του Ψηλορείτη, σε υψόμετρο 750 µ., σε θέση που ελέγχει τμήμα των επαρχιών Μαλεβιζίου και Μυλοποτάμου. Απέχουν 35 χλμ. από το Ηράκλειο και 55 από το Ρέθυμνο. Αποτελούνται από τις συνοικίες: Μεσοχωριά, Περαχώρι, Μετόχι, Συνοικισµό. Στον δήμο Ανωγείων περιλαμβάνεται ο οικισμός Σείσαρχα. Ἡ ονομασία Ανώγεια οφείλεται στη γεωγραφική θέση (Ανω+Γη). Ο τόπος κατοικήθηκε στη Μέση Βυζαντινή περίοδο. Στα πρώτα χρόνια της Ενετοκρατίας (αρχές 13ου αι.) χρονολογείται ο τοιχογραφηµένος ναός του Αγίου Ιωάννη. Ο στρατηγός Δούκας, όταν μοίρασε, το 1182, τα φέουδα στις βυζαντινές οικογένειες έδωσε τα Ανώγεια στους Φωκάδες, που αργότερα ονομάστηκαν Καλλέργηδες.
Στην Τουρκοκρατία τα Ανώγεια δόθηκαν ως βακούφικα στη μητέρα του σουλτάνου. Πολλοί Ανωγειανοί µυήθηκαν στη Φιλική Εταιρεία. Το χωριό κάηκε στα 1822 από το Σερίφ πασά, ύστερα από πολλές ηρωικές μάχες. Στην επανάσταση του 1866 τα Ανώγεια πήραν μέρος και το 1867 κάηκαν για δεύτερη φορά από τον Ρεσίτ πασά. Ξαναπολέμησαν στην επανάσταση του 1897. Ξακουστοί τουρκοµάχοι οπλαρχηγοί ήταν οι Βασίλης Σμπώκος και Μανόλης Δακανάλης, οι Μανόλης και Μιχάλης Σκουλάς, ο Γιώργης Νιώτης και ο Γρηγόρης
Σπιθούρης. Στην κατοχή και την Εθνική Αντίσταση 1941-4, διακρίθηκαν οι Ανωγειανοί καπετάνιοι Στεφανογιάννης (Γιάννης Δραμουντάνης), Χριστομιχάλης (Μιχάλης Ξυλούρης) και Παπα Γιάννης Σκουλάς. Τα Ανώγεια ξανακάηκαν τρίτη φορά τον Αύγουστο 1944, ως αντίποινα για την απαγωγή του Γερμανού στρατηγού Κράιπε από τους αντάρτες, που συνεργάστηκαν με τους αντιστασιακούς του χωριού.
ΖΟΜΙΘΟΣ Στη θέση Ζόµι[ν]θος, με το προελληνικό όνομα, στο δέκατο χιλιόμετρο του δρόμου Ανωγείων – Ιδαίου Άντρου, σε υψόμετρο 1200 μ. στην πηγή της Αγίας Μαρίνας, εντοπίστηκε το 1982 και ανασκάπτεται από το 1986 ένα σημαντικό μινωικό κτίριο Νεοανακτορικών χρόνων. Το κτίριο στη θέση αυτή ελέγχει, όπως και στη αρχαιότητα βασικούς δρόμους του Ψηλορείτη. Άκμασε στα χρόνια της ακμής του μινωικού πολιτισμού και είχε μεγάλη οικονομική σημασία για τη συγκέντρωση του πλούτου του βουνού (ξυλείας και μαλλιού), που ήταν προϊόντα εξαγωγικού εμπορίου. Η διατήρηση του κτιρίου είναι πολύ καλή, αφού μερικοί τοίχοι του σώζονται μέχρι ύψος 2,5 µ. Το κτίριο ήταν διώροφο και καταστράφηκε από σεισμό.
Το εμβαδόν του κεντρικού κτιρίου είναι περίπου 1600 τ.μ. Σε μερικούς τοίχους υπήρχαν λευκά κονιάματα. Το κτίριο υπολογίστηκε ότι έχει δεκαέξι δωμάτια. Σε ένα δωμάτιο που ανασκάφτηκε εντελώς βρέθηκαν 66 αγγεία διαφόρων σχημάτων, προερχόμενα από τον όροφο του κτιρίου, και ένα σύνολο 246 αγγείων. Η ανακάλυψη κεραμικού τροχού, μιας μικρής δεξαμενής και υπολειμμάτων κατεργασμένου πηλού, φανερώνουν ότι το δωμάτιο αυτό ήταν εργαστήρι κεραμικής.
ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΝΙΔΑΣ Το περίφημο, σε υψόμετρο 1450 µ., οροπέδιο της Νίδας, (από την έκφραση «στην Ίδα», δηλ. στο βουνό Ίδη) έχει το αρχαίο όνομα του Ψηλορείτη (Ίδη – δασωµένος τόπος) και βρίσκεται στο νότιο τμήμα του ορεινού όγκου του Ψηλορείτη. Ηταν ένα ιερός χώρος της Αρχαιότητας αφιερωμένος στη Μητέρα Φύση και στο μέγιστο Δία, του οποίου η σπηλιά της λατρείας (Ιδαίο Αντρο) βρίσκεται στη δυτική πλευρά του οροπεδίου. Η Νίδα είναι συνδεμένη με πανάρχαιους μύθους και θρύλους και έχει υμνηθεί από τους ποιητές. Ο Βιτσέντζος Κορνάρος περιγράφει στον «Ερωτόκριτο» τον έρωτα του άρχοντα της Γορτύνης Χαρίδημου με την αγαπημένη του:
«…Μα πλια συχνά παρά ποθές στην Ίδα εκατοικούσα, Κείνο τον τόπο ορέγονταν, εκείνον αγαπούσα. Εκεί ήσα κάµποι και βουνά και δάση και λαγκάδια, χορτάρια, λούλουδα, φυτά και βρύσες και πηγάδια. Δένδρη μ’ ανθούς και με καρπούς και δροσερά λιβάδια, μετόχια με πολλούς βοσκούς κι αρίφνητα κουράδια.»
Ο ποιητής περιγράφει τον 17 αι. μ.Χ. την (Ν)ίδα ως ειδυλλιακή φύση. Μπορούμε να υποθέσομε ότι μεταφέρει μια δυνατή ανάμνηση της δασωμένης στη Αρχαιότητα, και κυρίως στα Μινωικά χρόνια, Ίδης. Ενδιαφέρον έχει η παράδοση που θέλει τους Ανωγειανούς και τους Βοριζανούς να έχουν πολεμήσει για την κατοχή της Νίδας. Τελικά έμεινε στους Ανωγειανούς ύστερα από τέχνασμα ενός παπά Μιχάλη, παρ’ όλο που τα Βορίζια είναι πιο κοντά.
Η παράδοση καταγράφηκε ως «Τραγούδι Της Νίδας» και δείχνει τη σπουδαιότητα που έχει το οροπέδιο. Ενδιαφέρον έχει και ο θρύλος για το θεριό που φύλασσε την πηγή της Ζομίνθου, και που το σκότωσε ο Νικολής Μανουράς, ένας αντρειωμένος που πήρε ως ανταμοιβή 300 πρόβατα και το προνόμιο να ποτίζει – ο ίδιος και η οικογένειά του – πρώτος τα ζώα του στην πηγή. Και αυτός ο θρύλος – που καταγράφηκε ως «Τραγούδι του Μανουρά», δείχνει πόσο πολύτιμο ήταν το νερό για τα κοπάδια του Ψηλορείτη.
ΙΔΑΙΟ ΑΝΤΡΟ Βρίσκεται στη δυτική πλευρά του οροπεδίου της Νίδας στον Ψηλορείτη, σε υψόμετρο 1500 µ. Το σπήλαιο είναι γνωστό και ως Σπηλιάρα της Νίδας και Σπήλιος της Βοσκοπούλας. Αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς Πίνδαρο, Καλλίμαχο, Στράβωνα. Στα χρόνια της Ενετοκρατίας τη σπηλιά επισκέφτηκε και περιέγραψε ο βοτανολόγος Καζαμπόνα. Η πρώτη ανασκαφή έγινε πριν από 120 χρόνια (1884) και επαναλήφθηκε 1917 και το 1956. Η τελευταία ανασκαφική περίοδος του σπηλαίου ήταν το 1982-1986. Στην Τελική Νεολιθική και στη Προανακτορική Μινωική περίοδο το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εποχικής κατοίκησης και καταφύγιο, όπως όλα τα σπήλαια της Κρήτης. Στο τέλος της Προανακτορικής περιόδου άρχισε η λατρεία του νεαρού µινωίτη θεού της βλάστησης, που στα τέλη της Μινωικής εποχής διαδέχθηκε η λατρεία του Κρηταγενούς Δία αφού το σπήλαιο συνδέθηκε με τη γέννηση του. Η λατρεία συνεχίστηκε μέχρι το τέλος της Αρχαιότητας (5ος αι. μ.Χ.) χωρίς διακοπή. Το σπήλαιο έχει μια μεγάλη κεντρική αίθουσα και δυο μυχούς από τους οποίους ο βόρειος είναι μεγαλύτερος. Στο κέντρο της αίθουσας ήταν ένας παχύς τοίχος, που κατασκευάστηκε στα ρωμαϊκά χρόνια. Όλο το κάτω μέρος του σπηλαίου ήταν γεμάτο από μαύρο χώμα και μεγάλες ποσότητες από πέτρες. Μέσα στο μαύρο καμένο χώμα βρέθηκαν πλήθος αναθημάτων: πήλινα αγγεία και σκεύη λατρείας, χάλκινα εγχειρίδια και ειδώλια, σφραγίδες και κοσμήματα. Τα ευρήματα αυτά αναφέρονται στη μινωική φάση του σπηλαίου. Από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή περίοδο του σπηλαίου, που ήταν η φάση της μεγάλης ακτινοβολίας του, προήλθαν οι μεγάλες χάλκινες ασπίδες, τα χάλκινα τύμπανα και ειδώλια, αξιόλογα αντικείμενα από ελεφαντόδοντο, χρυσό, άργυρο και σφραγίδες από ελεφαντόδοντο, πολλά πήλινα αγγεία και σκεύη, πολλά χάλκινα και ασημένια νομίσματα και ένα χρυσό. Από τη Ρωμαϊκή περίοδο προέρχονται πήλινοι λύχνοι, σιδερένια δακτυλίδια και περιδέραια από γυάλινες χάντρες.
ΖΩΝΙΑΝΑ Σημαντικό αξιοθέατο στο ορεινό κτηνοτροφικό χωριό, που απέχει 51 χλμ. από το Ρέθυμνο, είναι το σπήλαιο «Τρύπα του Σεντόνη», που είναι από τα πιο εντυπωσιακά της Κρήτης. Έχει έκταση 3.000 τ.µ., πολλούς θαλάμους και μήκος διαδρομών 500 µ. Έχει αξιοποιηθεί για τους επισκέπτες.
ΑΞΟΣ Η αρχαία πόλη Αξός είχε ιδρυθεί στη φυσικά οχυρή θέση «Βουνό», στο ορεινό ανατολικό ή Πάνω Μυλοπόταμο, που αποτελούσε την επικράτεια της. Το όνομα της, που διατηρήθηκε στο σημερινό χωριό, συνδέεται με τον ιδρυτή της (επώνυμο ήρωα) Ὁαξο, γιο του Απόλλωνα και της Ακακαλίδας, κόρης του Μίνωα. Άλλοι ετυμολογούν το όνομα της πόλης από το ουσιαστικό «άξος» (ορεινός τόπος με πολλούς γκρεμούς). Εξάλλου το όνοµα Οάξης είχε στην Αρχαιότητα ο ποταμός Μυλοπόταμος ή Γεροπόταμος (παλιότερα Αυλοπόταμος). Με την Αξό και την ευρύτερη περιοχή συνδέονται πολλοί μύθοι, αφού η πόλη ελέγχει τους δύο μεγάλους ορεινούς όγκους της κεντρικής Κρήτης: την Ίδη (Ψηλορείτη), με το Ιδαίο άντρο, όπου λατρευόταν ο Κρηταγενής Δίας με τους Κουρήτες και την Αμάλθεια, και τα Ταλαία όρη (Κουλούκωνας), που έχουν το όνομα του μυθικού χάλκινου γίγαντα Τάλω. Η πόλη ιδρύθηκε στην ύστερη Μινωική περίοδο και είχε το λιμάνι της στην αρχαία Αστάλη (σημερινό Μπαλί). Κύρια εποχή ακμής ήταν η Γεωμετρική και η Αρχαϊκή. Η φυσικά οχυρή θέση οχυρώθηκε και με κυκλώπεια πολυγωνικά τείχη. Ο ιστορικός Ηρόδοτος αναφέρει το βασιλιά της Ετέαρχο, που ίσως είναι ο τελευταίος βασιλιάς που αναφέρεται στην Κρήτη τον 7ο αιώνα. Ο εγγονός του Ετεάρχου, από την κόρη του Φρονίμη, ο Βάττος ίδρυσε την αποικία Κυρήνη στην Αφρική. Στα νομίσματα των Αξίων εικονίζονται ο Δίας, ο Απόλλωνας, η Άρτεμη, ο μαντικός τρίποδας, ο κεραυνός κ.ά. Τα σημαντικότερα αρχαιολογικά µνηµεία της Αξού, είναι η ακρόπολη με το «ανδρείον» και έναν ναό του 7ου αιώνα, και ο ναός της Αφροδίτης που άκμασε μέχρι τα Ρωμαϊκά χρόνια. Από τον ναό αυτό προήλθαν πας αναθήματα: χάλκινα όπλα, ασπίδες, κράνη και µίτρες του 7ουαι. Στη θέση Γερακάρω, βρέθηκε ένα άγαλμα της Δήμητρας και στις θέσεις Λιμνόσπιτα και Λαγκός έχουν ανακαλυφθεί τάφοι διαφόρων περιόδων. Από επιγραφές που βρέθηκαν μαρτυρούνται οι σχέσεις της πόλης µε άλλες πόλεις εντός και εκτός Κρήτης. Στη θέση Παναγιά, έξω από το χωριό, προς τα Ανώγεια, κοντά στην εκκλησία, ανασκάφτηκαν σπίτια της ελληνιστικής περιόδου.
Στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο η Αξός ήταν έδρα της ομώνυμης επισκοπής. Στην περίοδο της Αραβοκρατίας οι κάτοικοι της κατέφυγαν στον Ψηλορείτη και ίδρυσαν τα «Αξικά» Ανώγεια (Ξιγκανώγεια). Στη Μεσοβυζαντινή περίοδο και στην περίοδο της Ενετοκρατίας η Αξός ήταν αξιόλογος οικισμός στα χαμηλά τµήµατα του βουνού. Οι πιο γνωστές εκκλησίες είναι η Αγία Ειρήνη, ο Άγιος Ιωάννης, η Παναγιά, και ο Άγιος Γεώργιος, µε αξιόλογο τοιχογραφικό διάκοσμο και αρχιτεκτονική λεπτότητα. Σώζονται τµήµατα του υδραγωγείου του οικισμού στις θέσεις Σκαφίδια, Τοιχιό και Τουρτουµάρη. Στην Τουρκοκρατία ήταν κέντρο επαναστατικής δράσης αγωνιστών (οικογένειες Δαφέρμων και Πατελάρων). Το χωριό κάηκε στις επαναστάσεις του 1ουαι. Σήμερα είναι ένα μικρό χωριό όμορφο και µε φιλόξενους κατοίκους.
Τα στοιχεία αντλήθηκαν από τον τουριστικό οδηγό «Κρήτη» του Αντώνη Βασιλάκη, που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Μύστις. ISBN 978-960-6655-27-2
Ο οδηγός περιλαμβάνει 450 νέες φωτογραφίες και έξτρα αναλυτικό χάρτη που συνοδεύεται δωρεάν.
Συνοπτική περιγραφή του φυσικού περιβάλλοντος του νησιού, επισκόπηση της κρητικής ιστορίας από την πρώτη κατοίκηση μέχρι σήμερα, βασικές γνώσεις για τον κρητικό λαϊκό πολιτισμό και ξενάγηση σε όλους τους αξιοθέατους τόπους του νησιού.
Ο επισκέπτης καλείται να περιηγηθεί στις επαρχίες και τους τόπους του νησιού που έχουν αξιοθέατα.
Προτείνονται 29 διαδρομές ξεκινώντας από τον νομό Λασιθίου και τελειώνοντας στο νομό Χανίων, με αφετηρία και τέρμα της διαδρομής την πρωτεύουσα του κάθε νομού. Υπάρχουν καλοί χάρτες ενημερωμένοι με τις νέες χαράξεις δρόμων ενώ προτείνονται οι παλιότεροι δρόμοι που εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται γιατί τα περισσότερα ενδιαφέροντα και αξιοθέατα τοπία και οι χώροι βρίσκονται έξω από το βόρειο οδικό άξονα.
Επίσης υπάρχουν πληροφορίες για τον τόπο και τους κατοίκους του νησιού, αναφέρονται κρητικοί μύθοι και δίνεται η ερμηνεία τους ενώ γίνεται μια σύντομη επισκόπηση της ιστορίας του νησιού και παρουσιάζονται στοιχεία του κρητικού λαϊκού πολιτισμού.
*** Οι φωτογραφίες του άρθρου προέρχονται από την Wikipedia και το Υπουργείο Πολιτισμού.
