Να ανοίξει η συζήτηση για το έργο του Θ. Αγγελόπουλου. Από την παρουσίαση του βιβλίου του Λευτέρη Χαρωνίτη
Βραδιά θεμελίωσης ενός ουσιαστικού διαλόγου και γόνιμου προβληματισμού, απαραίτητων στοιχείων για το άνοιγμα μιας βαθιάς συζήτησης, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί εκείνη της Δευτέρας 7ης Φλεβάρη 2022 στη Μουσική Σκηνή «Νυν & Αεί» στο Ηράκλειο Κρήτης, όπου πραγματοποιήθηκε η παρουσίαση του βιβλίου του Λευτέρη Χαρωνίτη «Μια εποχή. Μνήμες… και σκέψεις σκόρπιες με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».
Προεπισκόπηση αλλαγών (ανοίγει σε μία νέα καρτέλα)
Για το βιβλίο μίλησαν οι: ο δημοσιογράφος Γιώργος Μηλιώνης, εκπροσωπώντας τη «Σύγχρονη Εποχή»ι, ο Γιώργος Νικολακάκης, καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, ο Νίκος Τσαγκαράκης, κριτικός – ιστορικός κινηματογράφου και ο Μιχάλης Σφακιανάκης, νομικός – συγγραφέας.
Ο Γ. Νικολακάκης επισήμανε τα τρία «επίπεδα» του βιβλίου του Λ. Χαρωνίτη, της περιγραφής, της υποκειμενικής ματιάς του συγγραφέα στον Θ. Αγγελόπουλο, αλλά με τεκμηρίωση και της αναφοράς στον κινηματογράφο του Θ. Αγγελόπουλου και χαρακτήρισε το βιβλίο ως μια «βιωματική, αλλά όχι βιογραφική αφήγηση».
Από την πλευρά του ο Ν. Τσαγκαράκης σημείωσε ότι το βιβλίο του Λ. Χαρωνίτη «συμπληρώνει ένα κενό της βιβλιογραφίας του ελληνικού κινηματογράφου», προσθέτοντας ότι ο Λ. Χαρωνίτης «δεν κολακεύει τον Αγγελόπουλο».
Επίσης, ο Μ. Σφακιανάκης χαρακτήρισε το βιβλίο «βατό κείμενο» και επισήμανε ότι ο Θ. Αγγελόπουλος, που δημιούργησε «στην εποχή των ανατροπών», είναι «κλασικός λόγω της πολλαπλότητας της ανάγνωσής του».
Εμφανώς συγκινημένος, ο Λ. Χαρωνίτης ευχαρίστησε τους ομιλητές, αλλά και όσους παρακολούθησαν την εκδήλωση για τις παρατηρήσεις και τις σύντομες παρεμβάσεις τους, σημειώνοντας κυρίως την αδήριτη ανάγκη όχι μόνο να μη λησμονηθεί το έργο του Θ. Αγγελόπουλου, αλλά κυρίως η νέα γενιά να γνωρίσει αυτό το έργο ανακαλύπτοντας και μελετώντας τις ταινίες του μεγάλου δημιουργού.
Παραθέτουμε την ομιλία του δημοσιογράφου Γιώργου Μηλιώνη, εκ μέρους των εκδόσεων της «Σύγχρονης Εποχής».
«Η έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής» του βιβλίου του Λευτέρη Χαρωνίτη για τον Θόδωρο Αγγελόπουλο ελπίζει να συμβάλλει -ως άνοιγμα μιας συζήτησης που πρέπει να συνεχιστεί- για να φωτιστούν πλευρές της προσωπικότητας και του έργου του σπουδαίου σκηνοθέτη και φυσικά στο να μην επιτρέψει να περιπέσει στη λησμονιά η δημιουργία του Θόδωρου Αγγελόπουλου.
Η έκδοση εντάσσεται στη συνολικότερη μελετητική δραστηριότητα σε ζητήματα που αφορούν στην Τέχνη και στον Πολιτισμό όχι ως «ουδέτερων» ή «ανεξάρτητων» στοιχείων της ανάπτυξης των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής, αλλά και την προβολή της γνήσιας πρωτοπόρας και προοδευτικής καλλιτεχνικής δραστηριότητας ως κοινωνικά αναγκαίας για τον ιδεολογικό εξοπλισμό,την ολόπλευρη ανάπτυξη της κοσμοθεωρίας που μπορεί να καθοδηγήσει τη δράση με στόχο την κοινωνική απελευθέρωση του ανθρώπου από τα δεσμά της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης.
Αυτή η συνολικότερη μελετητική δραστηριότητα αποτελεί και την εξαρχής ταυτότητα της «Σύγχρονης Εποχής» στην 50χρονη πορεία της. Δεν γεννήθηκε συγκυριακά -με αφορμή αυτή ή εκείνη ημερολογιακή επέτειο, όσο κι αν αυτές λειτουργούν συμβολικά και έχουν την σημασία τους- αλλά αποτελεί για την «Σύγχρονη Εποχή» μια συνολικότερη συλλογική προσπάθεια κατάκτησης της μεθόδου ερμηνείας της πραγματικότητας με στόχο την αλλαγή της.
Το εκδοτικό της «Σύγχρονης Εποχής» (Σ.Ε.) ιδρύθηκε με απόφαση της ΚΕ του ΚΚΕ το 1972, κατά την περίοδο της δικτατορίας της 21ης Απρίλη, κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες.
Σε ολόκληρη την ιστορική της διαδρομή έχει δημιουργήσει μια πολύ μεγάλη σε όγκο (σχεδόν 2.000 τίτλους) και ιδιαίτερα σημαντική παραγωγή εκδόσεων. Παίρνοντας τη «σκυτάλη» συνέχισε την πλούσια εκδοτική δραστηριότητα, που διατρέχει την ιστορική διαδρομή του ΚΚΕ, η οποία ήταν αδιάκοπη σε όλες τις συνθήκες, νομιμότητας, παρανομίας, υποχώρησης και ανόδου της ταξικής πάλης ακόμα που έφτασε μέχρι την ένοπλη αναμέτρηση.
Όλα αυτά τα χρόνια η «Σ.Ε.» υπηρέτησε και υπηρετεί την ανάγκη να εκδοθούν και να διαδοθούν πλατιά τα έργα των Μαρξ – Ένγκελς – Λένιν, ώστε να γίνει κτήμα της εργατικής τάξης, των πλατιών λαϊκών στρωμάτων η κοσμοθεωρία του επιστημονικού σοσιαλισμού.
Πρωτοστάτησε και πρωτοστατεί στην μετάφραση και έκδοση μεγάλου όγκου των έργων τους αλλά εμπλουτίζει την παραγωγή της και με εκδόσεις με ιδεολογικό – πολιτικό, ιστορικό, λογοτεχνικό κλπ περιεχόμενο στο ποιοτικό παιδικό βιβλίο.
Σήμερα, με σύνθημα «Η ΓΝΩΣΗ ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΜΗ», συνεχίζουμε. Θα κάνουμε ότι περνάει από χέρι μας έτσι ώστε να συμβάλλουμε στη δημιουργία και την ενίσχυση ενός μορφωτικού ρεύματος που επιδρά και σε έναν ευρύτερο κύκλο ανθρώπων από την εργατική τάξη και τα φτωχά λαϊκά στρώματα, προκειμένου να έρθουν σε επαφή με ότι πιο προοδευτικό και ριζοσπαστικό γέννησε η ανθρώπινη σκέψη.
Αντίπαλός μας δεν είναι μόνο η επιχείρηση απαξίωσης του διαβάσματος και της αναζήτησης της γνώσης, μέσω της αντίληψης που καλλιεργεί η αστική τάξη και το αστικό εκπαιδευτικό σύστημα και επιβάλει ο ίδιος ο τρόπος και οι όροι ζωής και δουλειάς των εργαζομένων σήμερα.
Αντίπαλός μας είναι ο ανορθολογισμός και η αντιδιαλεκτική, μεταφυσική θεώρηση ακόμα και στην περίπτωση που προβάλλεται, υποκριτικά βεβαίως, η ανάγκη και η αξία του διαβάσματος.
Στην αντίληψή μας είναι μια τέχνη που έχει για στόχο της όχι μόνο να αποκαλύπτει την αλήθεια για τη σημερινή ζωή, αλλά και να οργανώνει τις διαθέσεις για την επαναστατική αλλαγή της.
Ειδικά στις μέρες μας -που εκτός από νέα βάσανα μπορούν να κυοφορήσουν και νέες συνειδήσεις- αυτός είναι ένας σπουδαίος λόγος για να μπει κάτω από τις σημαίες της κάθε καλλιτέχνης και δημιουργός που αφουγκράζεται το βηματισμό της ιστορίας.
Παρουσιάζοντας το βιβλίο του Λευτέρη Χαρωνίτη για τον Θόδωρο Αγγελόπουλο, το πρώτο που πρέπει να επισημάνουμε είναι ότι δεν αποτελεί ένα βιβλίο «αναμνήσεων». Αντίθετα, παροτρύνει να ξαναδούμε και ακόμα πιο σημαντικό να ανακαλύψουμε, ιδιαίτερα οι νέοι, τις ταινίες του.
Το δεύτερο στοιχείο είναι ότι το βιβλίο μπορεί να συμβάλλει στο άνοιγμα μιας αναγκαίας συζήτησης που αφορά στην ίδια την κινηματογραφική δημιουργία του Θόδωρου Αγγελόπουλου, και ταινία την ταινία και βεβαίως ως σύνολο έργου, σε άρρηκτη σύνδεση με το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον και κλίμα μέσα στο οποίο γυρίστηκαν οι ταινίες.
Φυσικά μια τέτοια συζήτηση εμπεριέχει δυσκολίες και απαιτεί πολύπλευρη επιστημονική προσέγγιση και έρευνα πάνω στο πολυσήμαντο και ογκώδες έργο του σπουδαίου δημιουργού.
Το βιβλίο του Λευτέρη Χαρωνίτη σε καμιά περίπτωση δεν έχει την πρόθεση να αποτελέσει μια τελική αποτίμηση του έργου του Θόδωρου Αγγελόπουλου, όμως η βιωματική αφήγηση των γεγονότων, η περιγραφή του ίδιου του Αγγελόπουλου από τον Χαρωνίτη -και αυτό έχει σημασία γιατί είναι προσέγγιση σκηνοθέτη προς σκηνοθέτη- έχει ξεχωριστή αξία διότι βοηθά να φωτιστούν πλευρές της προσωπικότητας και του έργου του Αγγελόπουλου με φόντο και τα ιστορικά γεγονότα του 20ου αιώνα και τις ιδιαίτερες εξελίξεις στον χώρο του κινηματογράφου.
Αναφέραμε νωρίτερα ότι το έργο του Θόδωρου Αγγελόπουλου δεν πρέπει να περιπέσει στη λησμονιά. Αυτό το «δεν πρέπει» αφορά άραγε μόνο ορισμένες ωραίες ταινίες; Οι οποίες βεβαίως είναι ωραίες. Αλλά πρόκειται μόνο γι’ αυτό;
Κατά τη γνώμη μας όχι. Είναι κάτι πολύ βαθύτερο, πολύ ουσιαστικότερο, πολύ σημαντικότερο: Οι ταινίες του Θόδωρου Αγγελόπουλου, είναι ίσως ένα από τα πειστικότερα κινηματογραφικά ισοδύναμα μιας ορισμένης ματιάς απέναντι σε ολόκληρο τον 20ο αιώνα και μιας στάσης ζωής που επέμενε να περπατά με τα χοντρά παπούτσια της ιστορικής μνήμης και της ιστορικής προοπτικής σε καλοστρωμένα σαλόνια, ξύνοντας με ένα χαλίκι στη σόλα της ιστορίας τα καλογυαλισμένα παρκέ της χυδαίας ευωχίας κάθε εποχής.
Ας μας επιτραπεί να σταθούμε λίγο στην ιστορική μνήμη και στην ιστορική προοπτική.
Το «μάτι» του κινηματογραφικού φακού του Θόδωρου Αγγελόπουλου, κατέτρωγε διαβρωτικά την τεφρότητα των μουράγιων των λιμανιών, το γκρίζο υλικό των βουνών, την ώχρα των τοίχων των παλιών σπιτιών, τις μαυρισμένες αποβάθρες των σιδηροδρομικών σταθμών, τις γυαλιστερές πλάκες των αιθουσών αναμονής των αεροδρομίων.
Οι «σιωπές» των αργόσυρτων πλάνων του, ήταν χτισμένες σε εκατομμύρια ελάχιστους ήχους…
Οι μουσικές των ίδιων πλάνων του, άναβαν τις σπίθες της μνήμης στις παρυφές της πυκνής κοινωνικής σιωπής που χίλες φορές, επί έναν αιώνα, προσπάθησαν να τη φτιάξουν με τα σαθρά υλικά μιας θορυβώδους ανεμελιάς…
Στα μονοπάτια όλης της δικής του Ελλάδας τα φύλλα του ημερολογίου δεν ήταν παρά χρυσοκόκκινες κηλίδες στο διάβα των καιρών, το ημερολόγιο των ταινιών του ήταν φτιαγμένο από τον τραγικό χρόνο που σμιλεύουν οι πράξεις των ανθρώπων…
Τι σημαίνουν όλα αυτά: Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος δημιούργησε σε μια εποχή που είχε σημάνει γενική επίθεση από τα αστικά επιτελεία όχι μόνο στην ιστορική μνήμη αλλά και στην ίδια την Ιστορία στο αν έχει νόημα. Γενική επίθεση στο ότι δεν υπάρχουν κοινωνικές τάξεις με ασυμφιλίωτες αντιθέσεις, γενική επίθεση που φθάνει ως το ότι δεν υπάρχει ούτε κοινωνία, παρά μόνο άτομα.
Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος διέσωσε με τα μέσα της τέχνης του και με όλες τις αντιφάσεις του, και την ιστορική μνήμη και το νόημα και την προοπτική της Ιστορίας και προσωπικότητες.
Οι πρωταγωνιστές των έργων του δεν είναι άτομα με «συμπεριφορές» που τους καθορίζουν και τους καθιστούν «διαφορετικούς». Είναι προσωπικότητες που σημαίνει ότι συμμετέχουν περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά στο ιστορικό γίγνεσθαι της εποχής τους, συμμετέχουν στην ταξική πάλη, έχουν συνείδηση κοινωνικού συνόλου και πάντως δεν είναι άτομα κλεισμένα στον εαυτό τους. Γιατί ο άνθρωπος είναι το σύνολο των κοινωνικών του σχέσεων στην διαλεκτική τους αλληλεπίδραση.
Φυσικά, αυτή η συμμετοχή ούτε ευθύγραμμη είναι, ούτε απαλλαγμένη από αντιφάσεις. Εμπεριέχει και μεγαλείο και τραγωδία, νίκες και ήττες, επιβεβαιώσεις και διαψεύσεις, δράση. Με λίγα λόγια ζωή και προπάντων ελπίδα. Δεν εμπεριέχει «τραύματα» και απελπισία.
Και αυτό ειδικά στην εποχή μας είναι σπουδαίο. Να γιατί το έργο του Θόδωρου Αγγελόπουλου δεν πρέπει να περιπέσει στη λησμονιά και να γιατί η υπεράσπισή του δεν περιορίζεται στενά στο αν είναι «ωραίο».
Ο Αγγελόπουλος κατάφερε το έργο του να μην είναι μόνο αντικείμενο του δικού μας βλέμματος, αλλά ταυτόχρονα να μας «κοιτάζει» και αυτό, οδηγώντας στη δική μας κοινωνική συλλογική και προσωπική κριτική αποτίμηση.
Το έργο είναι ζωντανό, η ιστορική μνήμη δεν είναι μόνο ανάμνηση, είναι και προβολή στο μέλλον. Γιατί οι αιτίες των κορυφαίων στιγμών της ταξικής πάλης στον 20ο αιώνα, η έφοδος για την κοινωνική απελευθέρωση από την καπιταλιστική εκμετάλλευση, η βαρβαρότητα του σάπιου συστήματος που θυσιάζει την ίδια τη ζωή και τα δικαιώματα των πολλών για τα κέρδη των λίγων εξακολουθούν να υπάρχουν.
Γιατί ο Αγγελόπουλος «μιλά» μέσα από τις ταινίες του και δεν μας αφήνει -ενίοτε έμμεσα αλλά διαρκώς – καθόλου να λησμονήσουμε ότι και τότε, και τώρα, υπήρχε και υπάρχει οργανωμένο ταξικό εργατικό κίνημα στην Ελλάδα, και όχι άναρθρες κραυγές, που παλεύει, διεκδικεί, ανοίγει δρόμους.
Γιατί υπήρχε κίνημα στην Ελλάδα και κορυφαίες στιγμές της ταξικής πάλης. Αν δεν υπήρχε αυτή η ιστορική δράση δεν θα μπορούσαν να γυριστούν οι ταινίες.
Γιατί ο Αγγελόπουλος «μιλά» μέσα από τις ταινίες του και όταν εστιάζει, για παράδειγμα, στο παράνομο ζευγάρι της «Αναπαράστασης» σε ένα χωριό της Ηπείρου, καταφέρνει να μας δείξει την τεράστια κοινωνική καθυστέρηση σε σχέση με το σύγχρονο και αναγκαίο για την ζωή του λαού ολόπλευρα για την προσωπικότητα και τη συνείδηση των λαϊκών ανθρώπων, την ίδια την διαφορά από περιοχή σε περιοχή μιας μικρής χώρας, από γειτονιά σε γειτονιά μιας πόλης καθυστέρηση που μόνο σε μια άλλη κοινωνία ανώτερη μπορεί να καλυφθεί.
Η άρρηκτη σύνδεση των ηρώων του Αγγελόπουλου με τις κοινωνικές εξελίξεις είναι άλλος ένας λόγος για τον οποίο αυτό το έργο δεν πρέπει να περιέλθει στη λήθη, επειδή αυτή η αντίληψη επηρεάζει το ίδιο το περιεχόμενο της δημιουργίας.
Με άλλα λόγια, ανεξάρτητα από την ιδεολογική και πολιτική διαπάλη γύρω από το έργο του Θόδωρου Αγγελόπουλου, που αντικειμενικά συμβαίνει με όλους τους μεγάλους δημιουργούς, ο ίδιος με συνέπεια υπηρέτησε την αντίληψη ότι κινηματογράφος δεν είναι τέχνη για τον εαυτό της, ούτε ένα οπτικοακουστικό προϊόν, για «ψυχαγωγία» του ποπ κορν για τη συνείδηση και «φυγή». Είναι ένας τρόπος με τον οποίο φωτίζεται η Ιστορία και δεν παραδίδεται στη λήθη.
Υπάρχει και άλλο ένα στοιχείο: Με το βιβλίο του Λευτέρη Χαρωνίτη γίνεται αντιληπτό με πολύ γλαφυρό τρόπο ότι η διαδικασία της κινηματογραφικής παραγωγής είναι δουλειά, δουλειά σκληρή που απαιτεί σκέψη, αντοχή, υπομονή, επιμονή και φαντασία, επιστράτευση δηλαδή όλων των δημιουργικών ικανοτήτων του ανθρώπου.
Με την παράθεση των σεναρίων των ταινιών, την ένταξή τους στους κύκλους ταινιών, ο Λευτέρης Χαρωνίτης αναδεικνύει ότι το έργο του Αγγελόπουλου με τις αντιφάσεις του, τις συνέχειες και τις ασυνέχειές του, τα ερωτηματικά και τις καταφάσεις του, τις αστοχίες του και τις μεγάλες στιγμές του, είναι διεισδυτικό, μεγάλο, ριζοσπαστικό στα εκφραστικά μέσα, άρτιο στη σχέση μορφής-περιεχομένου και ταυτόχρονα επέφερε θεμελιακή ανανέωση στη θεματολογία και στην αφηγηματική γλώσσα του κινηματογράφου σε μια περίοδο όπου οι δυνατότητες ανανέωσης των εκφραστικών μέσων έδειχναν να έχουν εξαντληθεί.
Με αυτές τις σκέψεις θεωρούμε ότι το βιβλίο του Λευτέρη Χαρωνίτη για τον Θόδωρο Αγγελόπουλο θα έχει επιτύχει τον στόχο και την θέληση του συγγραφέα του με την στήριξή του, την διάδοσή του, την θέση του στο επίκεντρο του ανοίγματος μιας συζήτησης με φίλους, συντρόφους, ανθρώπους που διψούν να μάθουν, θα έχει επιτύχει αν γίνει κίνητρο για να γνωρίσουμε καλύτερα και να ψάξουμε περισσότερο στους δύσκολους καιρούς μας. Είναι αναγκαίο και ελπιδοφόρο.
Αυλαία με τα λόγια του Θόδωρου Αγγελόπουλου: «Δεν είμαι πεσιμιστής. Δε μου αρέσει η λέξη απογοήτευση. Η Ιστορία προχωρά υπόγεια. Πιστεύω, και το θέλω για τα παιδιά μου, ότι κάτω βαθιά υπάρχει κάτι που θα βγει. Θα φανεί. Αν στη μια μεριά της ζυγαριάς της Ιστορίας είναι η απογοήτευση, εγώ θέλω να ρίχνω το βάρος στην άλλη μεριά, τη μεριά του ονείρου…».
