Κρήτη – Καππαδοκία | του Νίκου Λουκαδάκη
Πατώντας στα χνάρια των λέξεων, δεν έχω κάνει ένα ζάλο να μην ανοίξει η καρδιά μου σαν το ρόδο του Μαγιού. Δειλό κι αλαφρύ ήταν στην αρχή το βήμα μου, μα τώρα χώνεται βαθιά στη στράτα κι η λαλιά μας σηκώνεται ομπρός μου σαν ανάρια σκόνη, για να μπει στα πνευμόνια μου, να γίνει ανάσα.
Απ’ όλες τις στράτες που έχω διαβεί, ρέγομαι πιο καλά τα δισταύρια, εκεί που η Κρητική λαλιά σμίγει με άλλες Ελληνικές διαλέκτους. Εκεί καταλαβαίνει κανείς τη δύναμη που έχει η γλώσσα μας και πόσο σημαντικό ρόλο παίζει στη διατήρηση της ταυτότητας του Ελληνισμού. Σήμερα λοιπόν βρέθηκα εκεί που η Κρήτη συναντά τη μακρινή Καππαδοκία.
Η Καππαδοκία βρίσκεται εκεί που η Μικρά Ασία συναντά την Ανατολία και εκτείνεται σε ένα οροπέδιο 1000 – 1500 μέτρων υψόμετρο. Η Ελληνική επιρροή στην περιοχή ξεκινά από τα Ελληνιστικά χρόνια, με αποκορύφωμα τον 2ο αιώνα π.Χ. όπου Έλληνες καλλιτέχνες και φιλόσοφοι διαδίδουν τη γλώσσα και τα Ελληνικά ήθη σε όλο το βασίλειο της Καππαδοκίας.
Μέσα στους αιώνες η περιοχή έγινε χωνευτήρι πολιτισμών, γλωσσών και προπύργιο του χριστιανισμού στα χρόνια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Με την επικράτηση των Οθωμανών η περιοχή, λόγω του άγονου εδάφους, παράκμασε, αλλά το Ελληνικό στοιχείο παρέμεινε ζωντανό. Ποικίλες διάλεκτοι διαμορφώθηκαν στην περιοχή, με κύριο χαρακτηριστικό την κοινή χρήση Ελληνικών και Τούρκικων λέξεων. Κάποιες βέβαια περιοχές παρέμειναν αμιγώς ελληνόφωνες (π. χ. η Σινασός):
Η Σημεριανή (γαμήλιο τραγούδι της Σινασού)
Σήμερις η σημεριανή δεν μοιάζει με τις άλλες
χορεύουν Σινασίτισσες κι έχουμ’ χαρές μεγάλες.
Αγάπη μ’ έλα, έλα και μην το λες κανένα,
αγάπη μ’ τ’ όνομα σου, γλυκό ’ν’ το φίλημά σου….
Γυρεύονταν λοιπόν κοινές λέξεις μεταξύ Κρήτης και Καππαδοκίας, βρήκα αρκετές αρχαίες και βυζαντινές που μου προκάλεσαν το ενδιαφέρον. Λέξεις όπως: το γροικώ (καταλαβαίνω, νοιώθω στα Καππ.), το σαλεύω, το πορπατώ, το ξυλιάζω, το όφκαιρο, το μερώνω, το μαγαρίζω, το παίζω (με την έννοια του κοροϊδεύω). Ιδιαίτερη εντύπωση μου έκαναν κάποιες κοινές λέξεις που αναφέρονται στον Ερωτόκριτο, όπως: το κομπώνω = ξεγελώ, το μακνάδι = αραχνοΰφαντο μαντήλι προσώπου (μαγνιά και μαγνάδι στον Ερωτόκριτο), το σπουδάζω = βιάζομαι, το ψηφώ = λογαριάζω, το άφτω = ανάβω. Άλλες πάλι, καθαρά αρχαίες, με κοινή ρίζα και μικρές διαφορές: ντράνεμα = κοίταγμα, παρατήρηση (αρχ. τρανώ, αναντράνισμα στην Κρήτη), καμπώνω= κλείνω τα μάτια (αρχ. καμμύω, καμνώ στην Κρήτη).
Με την Μικρασιατική καταστροφή και την συνθήκη της Λοζάνης, οι Ελληνόφωνοι της Καππαδοκίας ξεριζώθηκαν απ’ τον τόπο τους και έφτασαν στην Ελλάδα και στην Κρήτη, θεωρώντας πως θα βρουν μια ζεστή αγκαλιά, μα στην αρχή αντιμετωπίστηκαν με εχθρότητα και σκληρότητα. Αυτοί οι άνθρωποι που κράτησαν τον Ελληνισμό ζωντανό στα βάθη της Μικράς Ασίας, έγιναν οι «Χαλικούτηδες» και οι «Τουρκόσποροι». Περίεργο θα έλεγε κανείς, γιατί όταν ήρθαν άκουγαν τους Κρητικούς να λένε πολλές λέξεις Τούρκικες, κοινές γι’ αυτούς, όπως: ντουχιουντίζω (ντουσουτζές= σκέψη, συλλογισμός, dusunme Τουρκ.), νάκλια (νακέλ= διήγηση, nakil Τουρκ.), σεφέρι (σεφέρ= φορά, sefer Τουρκ.) και εκατοντάδες άλλες.
Με το πέρασμα του καιρού και με πολύ δουλειά, οι Καππαδόκες πρόκοψαν κι ενσωματώθηκαν στην κοινωνία, όμως ποτέ δεν λησμόνησαν την πατρίδα, τιμώντας τη μνήμη της όπου κι αν βρίσκονται. Ακόμα υπάρχουν Καππαδόκες που ζουν στην Κρήτη και διατηρούν στο καντήλι τους το ανέσπερο Ελληνικό φως της Ανατολής:
Γέντυσμα-κούρεμα
(Απόστολος Παυλίδης στην Αξενίτικη διάλεκτο)
Έκοψαν τα μαλλιά μ’ αμάν-αμάν και κούντσαντα και χάχαν,
γεντύσταμ’ γέναμ’ γκιργκιμπλάχ κυργιός λερά μας ράνταν.
Είπαν μας κείστε αστενάρ γιαβάν-γιαβάν μας ντράντσαν,
μάχετ’ χάχεν παρτίντα σας, άλλα έκεια γιολάλτσαν.
Γέναμ’ ας τχίνες τα φτερά, μάνα σ’ παιντία χάχαν,
άλλα ξορίσταν σε βοριάς, άλλα σε νότο σάλτσαν.
Γέναν και πάλι τα μαλλιά μ’ γιαβρί μ’ όπου κι αν κάτσαμ’
πιάσαμ’ τ’ κλωχάρες κι βολών τα γκιργκιμπλάχ γαπάνσαμ’.
Πόμνεν’ σ’ καργιά μας το γιαρά, το γιάτι ντεν ζολμώνσαμ’
αούτχια μάνες είπαν μας, αμάν-αμάν κι ας μορμόρια τ’ λάλτσαν.
ΑΠΟΔΟΣΗ
Γδύσιμο-κούρεμα
Κόψανε τα μαλλιά μου, αμάν-αμάν τα πέταξαν και χάθηκαν,
γδυθήκαμε, γίναμε ολόγδυμνοι με κρύα νερά μας ράντισαν.
Μας είπανε είστε ασθενείς λοξά-λοξά μας κοίταζαν,
μάθετε χάθηκε η πατρίδα σας, άλλους εκεί στείλανε.
Γίναμε σαν των πουλιών τα φτερά, οι μάνες χάθηκαν απ΄ τα παιδιά,
άλλοι ξορίστηκαν στον βοριά, άλλους τους έστειλαν στον νότο.
Γίναμε πάλι τα μαλλιά μου παιδί μου, όπου κι αν εγκατασταθήκαμε, πιάσαμε την κλωθάρα (ρόκα) και τη βελόνη και τη γύμνια μας σκεπάσαμε.
Έμεινε στην καρδιά μας η πληγή, το γιατί δεν το ξεχάσαμε
έτσι μας είπαν οι μάνες μας και μας μίλησαν απ’ τα μνήματα.
(Ευχαριστώ πολύ τον εξαιρετικό ποιητή Καππαδόκη, Απόστολο Παυλίδη για την βοήθειά του στο άρθρο καθώς και για την άδεια να δημοσιεύσω το ποίημά του.)
Νίκος Λουκαδάκης
Νίκος Λουκαδάκης
Ο Νίκος Λουκαδάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης το 1973. Μεγάλωσε σε μια εποχή και σε ένα περιβάλλον που του επέτρεψε να αγαπήσει τα βιβλία, τη γνώση και το απαύγασμα της ανθρώπινης τέχνης, την ποίηση. Εργάζεται σε μεγάλη βιομηχανία της Κρήτης και είναι παντρεμένος με δύο παιδιά. Αρθρογραφεί σε εβδομαδιαία βάση στην τοπική εφημερίδα της Κρήτης «Αντίλαλος», για την λαογραφία, τη γλώσσα και την ιστορία μας.
