Γνωριμία με τη ζωντανή Τέχνη χειραφέτησης του προλεταριάτου, τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό | του Δανιήλ Τσιορμπατζή
Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι το ενδιαφέρον για την πρόσφατη ιστορία της τέχνης εντείνεται μπροστά στα μάτια μας. Οι δεκαετίες του περασμένου αιώνα, που παραδοσιακά συνδέονται με τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό (Соцреализм), αντιμετωπίζονται σήμερα διαφορετικά – πιο αποστασιοποιημένα. Θα επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε μια πιθανή προσέγγιση της εικαστικής τέχνης την εποχή οικοδόμησης της πρώτης σοσιαλιστικής χώρας, με βάση τη βασική παραδοχή ότι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός παραμένει ζωντανός και αυτό φαίνεται χαρακτηριστικά από την επίθεση και την συκοφαντία που δέχεται ακόμη και σήμερα από όλην την «δυτική κουλτούρα», επειδή ενοχλεί…
Επειδή ο χώρος του σοσιαλιστικού ρεαλισμού είναι ατέλειωτος και περιλαμβάνει διάφορους τομείς όπως την λογοτεχνία, τη ζωγραφική, τη γλυπτική, τη γραφιστική, την αρχιτεκτονική, αλλά και τη δραματουργία και τον κινηματογράφο, στο κείμενο αυτό θα περιοριστούμε κυρίως στο χώρο της ζωγραφικής και στα έργα των ζωγράφων καλλιτεχνών του σοσιαλιστικού ρεαλισμού.
Οι Μαρξ και Ένγκελς με το έργο τους έδειξαν πως η δημιουργία ενός νέου κοινωνικού συστήματος χωρίς εκμετάλλευση, μέσα στο οποίο οι μάζες θα μπορούσαν να αναπτύξουν την πνευματικότητα τους έτσι ώστε να μετασχηματιστεί η κοινωνία στο επιθυμητό σημείο, θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσα από τον σοσιαλισμό. Καθώς η σοσιαλιστική κοινωνία δημιουργεί Τέχνη που αποκλίνει από την «υψηλή διανοητικότητα» της τέχνης των ελίτ, δρα ουσιαστικά στον μέσο άνθρωπο, μεταμορφώνοντας τον, έτσι ώστε η Τέχνη αυτού του είδους να καταστεί τελικά η Τέχνη που ωφελεί. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται το δικαίωμα στην τέχνη, καθώς εντάσσεται στην κοινωνία ως ενεργό μέλος της και παίρνει τον χαρακτηρισμό ταξική.
Η αρχή της προλεταριακής κομματικότητας στην τέχνη, για πρώτη φορά διατυπώθηκε από τον Λένιν. Απορρίπτοντας τις φορμαλιστικές απόψεις «η Τέχνη για την τέχνη», ο Λένιν τόνιζε ότι αδέσμευτη Τέχνη δεν υπάρχει. Είναι αδύνατο να ζεις σε μια κοινωνία και ταυτόχρονα να είσαι ανεξάρτητος από αυτή.
Η πρωτοπορία (Авангард) με όλην την προοδευτικότητά της ανταποκρίθηκε στις απαιτήσεις του νέου σοσιαλιστικού κράτους κατά την πρώτη δεκαετία και ήταν ευπαρουσίαστη στη διεθνή σκηνή. Μπορούμε να πούμε ότι στην πραγματικότητα η Οκτωβριανή Επανάσταση είχε τέτοια ενεργητική δύναμη που λειτούργησε ως καταλύτης για την καλλιτεχνική έρευνα σε όλους τους τομείς των τεχνών, αναγκάζοντάς τους δημιουργούς να εγκαταλείψουν τη χρήση των παραδοσιακών μορφών. Όμως η ρώσικη πρωτοπορία ήταν κατανοητή σε ένα μικρό στρώμα του πληθυσμού, ενώ οι απλοί εργαζόμενοι, στους οποίους το σοβιετικό κράτος είχε στηριχθεί από την αρχή της συγκρότησής του, δεν την καταλάβαιναν και δεν ήταν κοντά της, και ως επί το πλείστον την απωθούσαν, αντί να επιδιώκουν να την κατανοήσουν. Τα τετράγωνα, οι γραμμές, οι ακτίνες, οι γεωμετρικές φόρμες και άλλες «καινοτομίες» ήταν ακατανόητες. Δεν μπορούσε να συμμετάσχει στο καθήκον της εκπαίδευσης του νέου ανθρώπου. Η μορφή έπρεπε να ανταποκρίνεται στο περιεχόμενο. Έτσι η ρώσικη πρωτοπορία έγινε ανεπαρκής κι ελάχιστα χρήσιμη για το νεαρό σοβιετικό κράτος.
Αν η ρώσικη πρωτοπορία (Русский авангард), σε αντίθεση με τις φιλοδοξίες της, απέτυχε να γίνει μαζική κουλτούρα της εργατικής τάξης, ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός είναι η κατ’ εξοχήν σοβιετική μαζική κουλτούρα. Η μέθοδος του σοσιαλιστικού ρεαλισμού δεν είναι τεχνητή επινόηση μερικών θεωρητικών της λογοτεχνίας και της τέχνης, αλλά ιστορική αναγκαιότητα, στηριζόμενη στην υλιστική κοσμοαντίληψη. Μια μορφή γνώσης της αναγκαιότητας για τον επαναστατικό μετασχηματισμό του κόσμου. Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός αφομοίωσε καθετί το προοδευτικό που είχε δημιουργήσει μέχρι τότε η παγκόσμια λογοτεχνία και τέχνη, πήρε πολλά χαρακτηριστικά του κριτικού ρεαλισμού και του επαναστατικού ρομαντισμού. Όμως, είναι μια νέα ποιοτική καλλιτεχνική μέθοδος, καθώς και η κοσμοαντίληψη που την δημιούργησε.
Μπορούμε εισαγωγικά να οριοθετήσουμε ότι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός είναι μια δημιουργική μέθοδος λογοτεχνίας και τέχνης του 20ού αιώνα, η γνωστική σφαίρα της οποίας ρυθμιζόταν από το έργο της αντανάκλασης των διαδικασιών αναδιοργάνωσης του κόσμου υπό το πρίσμα του κομμουνιστικού ιδεώδους, της μαρξιστικής–λενινιστικής ιδεολογίας, της υλιστικής κοσμοαντίληψης. Η καλλιτεχνική μέθοδος της λογοτεχνίας και της τέχνης (με πρωταγωνιστικό ρόλο στην Τέχνη της Σοβιετικής Ένωσης και άλλων σοσιαλιστικών χωρών), η οποία αποτελεί αισθητική έκφραση μιας σοσιαλιστικά συνειδητοποιημένης αντίληψης για τον κόσμο και τον άνθρωπο, που καθορίζεται από την εποχή του αγώνα για την εγκαθίδρυση και τη δημιουργία της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Η αναγνωρισμένη μέθοδος της σοβιετικής λογοτεχνίας και τέχνης, σκοπός της οποίας είναι να αποτυπώσει τα στάδια της οικοδόμησης της σοβιετικής σοσιαλιστικής κοινωνίας και την κίνησή της προς τον κομμουνισμό.
Η απεικόνιση των ιδανικών της ζωής στον σοσιαλισμό, η χειραφέτηση του προλεταριάτου, μέσω ρεαλιστικών εικόνων, καθορίζει τόσο το περιεχόμενο, τη φόρμα, αλλά και τις βασικές καλλιτεχνικές και δομικές αρχές της τέχνης. Η εμφάνιση και η ανάπτυξή του συνδέονται με τη διάδοση των σοσιαλιστικών ιδεών στις διάφορες χώρες και με την ανάπτυξη του επαναστατικού εργατικού κινήματος. Ο καλλιτέχνης και ο λογοτέχνης στο έργο του πρέπει να επιδιώκει την απεικόνιση των κυριότερων προβλημάτων και αντιθέσεων που προβάλλει η εποχή μας.
Ο όρος «σοσιαλιστικός ρεαλισμός» (Социалистический реализм) εμφανίστηκε για πρώτη φορά σε άρθρο της «Λογοτεχνικής Εφημερίδας» (Литературной газеты) με ημερομηνία 23 Μάη 1932 που έγγραψε ο δημοσιογράφος και κριτικός λογοτεχνίας Γκρόνσκι (Иван Михайлович Гронский). Ο Στάλιν το επανέλαβε σε μια συνάντηση με συγγραφείς στο Γκόρκι στις 26 Οκτώβρη του ίδιου έτους, και από εκείνη τη στιγμή η ιδέα έγινε ευρέως διαδεδομένη. Τον Φλεβάρη του 1933, ο συγγραφέας, μεταφραστής, δημοσιογράφος και κριτικός τέχνης Λουνατσάρσκι (Анатолий Васильевич Луначарский) σε μια αναφορά για τα καθήκοντα της σοβιετικής δραματουργίας, τόνισε ότι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός «είναι απόλυτα αφοσιωμένος στον αγώνα, είναι οικοδόμος μέσα και έξω, είναι σίγουρος για το κομμουνιστικό μέλλον της ανθρωπότητας, πιστεύει στην δύναμη του προλεταριάτου, του κόμματός του και των ηγετών του» ( Λουνατσάρσκι, Άρθρα για τη σοβιετική λογοτεχνία, 1958 – (Луначарский А.В.: Статьи о советской литературе, 1958).
Από την αρχή η Τέχνη στην ΕΣΣΔ θεωρήθηκε από τις σοβιετικές αρχές ως ένα διαχειρίσιμο μέρος του εθνικού σχεδίου για την οικοδόμηση της νέας κοινωνίας. Ένα αποφασιστικό βήμα σε αυτή την πορεία ήταν το ψήφισμα του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος των Μπολσεβίκων (Всесоюзную Коммунистическую партию (большевиков) – ВКП(б)) της 23ης Απρίλη 1932 «Για την αναδιάρθρωση των λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών οργανώσεων» (О перестройке литературно–художественных организаций).
Παρουσιάζοντας τη ζωή από τις θέσεις της εργατικής τάξης, τα λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά έργα διαπνέονται από το πάθος ενάντια σε καθετί το παλιό κι οπισθοδρομικό, εμπλουτίζουν τον εσωτερικό κόσμο των εργαζομένων. Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός και τα γνωρίσματά του ήταν εύκολα αναγνωρίσιμα: τα ενθουσιώδη πρόσωπα των ανθρώπων, των χαρούμενων πρωτοπόρων και των κομσομόλων, ο ενθουσιασμός των εθελοντών εργαζόμενων τα Σαββατοκύριακα (Cубботник), οι αθλητικές επιτυχίες των σοβιετικών αθλητών, τα βιομηχανικά κι επιστημονικά επιτεύγματα της σοβιετικής κοινωνίας, οι καθημερινές δραστηριότητες των ανθρώπων.
Στα καλλιτεχνικά θέματα δεν υπάρχει χώρος για αφαιρέσεις και μεταφορές: όλα είναι σαφή, ρεαλιστικά και ξεκάθαρα. Οι ανοιχτοί και πολύχρωμοι τόνοι στους καμβάδες, η σαφής και ασυμβίβαστη αφηγηματική πλοκή και η απέραντη αισιοδοξία των καλλιτεχνικών έργων γέμισαν εκθεσιακούς χώρους, βιβλιοθήκες και κινηματογραφικές οθόνες. Τα χρώματα και τα ζωογόνα θέματα, η αφθονία σε όλες τις εκφάνσεις της και το σφρίγος των χαρακτήρων μπορούσαν να σηματοδοτήσουν τα πλεονεκτήματα του σοσιαλιστικού τρόπου ζωής. Οι καλλιτέχνες εξυψώνουν την εργασία, τη ζωή, κι εξυμνούν τον εργαζόμενο άνθρωπο. Οι πίνακες είναι ρεαλιστικοί, δεν υπάρχουν μεταφορές ή αφαιρέσεις.
Τα έργα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού είναι κατανοητά σε ανθρώπους χωρίς ειδική εκπαίδευση, απλούς καθημερινούς ανθρώπους. Απεικονίζουν τα καθημερινά εργατικά κατορθώματα που δημιουργούσαν οι άνθρωποι για να οικοδομήσουν ένα λαμπρό μέλλον. Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός δεν χρησιμοποιεί μεταφορές – μόνο ευθύτητα χωρίς ακατανόητες εικόνες ή σύμβολα. Θέλησε να εμφυσήσει στον πληθυσμό την πεποίθηση ότι ζούσε στην πρώτη σοσιαλιστική χώρα του κόσμου, να αγωνιστεί για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού.
Δύο χρόνια πριν το θάνατο του Μαξίμ Γκόργκι (Алексей Максимович Пешков –Μаксим Γорький), στις 22/08/1934, στο Πανενωσιακό Συνέδριο των Σοβιετικών Συγγραφέων (Всесоюзный Cъезд Cоветских Πисателей), 83 γνωστοί καλλιτέχνες τοποθετήθηκαν μέσα σε ένα κλίμα ενθουσιασμού σχετικά με το όραμα μιας νέας λογοτεχνίας που θα τη χαρακτήριζε η σκοπιμότητα μιας σοσιαλιστικής λογοτεχνίας.
Ο Μαξίμ Γκόργκι ως πρόεδρος της οργανωτικής επιτροπής της Ένωσης των Σοβιετικών Συγγραφέων (Союз Советских Πисателей) με παρόντες τους Στάλιν, Αντρέι Ζντάνοφ (Андрей Александрович Жданов), Νικολάι Μπουχάριν (Николай Иванович Бухарин) και Αλεξάντερ Φαντέεφ (Александр Александрович Фадеев) παρουσίασε την εισήγηση για τον «Σοσιαλιστικό Ρεαλισμό», τη «σοσιαλιστική ανακατασκευή» όπως είπε, ένα καλλιτεχνικό κίνημα με βασική αισθητική και ιδεολογική επιδίωξη τη διάδοση του σοσιαλιστικού ιδεώδους, μέσω μιας κριτικής και ρεαλιστικής αναπαράστασης της κοινωνικής πραγματικότητας. Ανέφερε χαρακτηριστικά στην ομιλία του: «Προβάλλουμε σαν κριτές ενός κόσμου που είναι καταδικασμένος να χαθεί, και σαν άνθρωποι που αναγνωρίζουμε τον αληθινό ουμανισμό του επαναστατικού προλεταριάτου, τον ουμανισμό της δύναμης που έχει κληθεί από την ιστορία να απελευθερώσει τον κόσμο των εργαζομένων από το φθόνο, την απληστία, τη χυδαιότητα, τη μωρία, απ’ όλες τις ασχήμιες που αιώνες αμέτρητους εξευτέλιζαν του ανθρώπους της δουλείας. Εμείς είμαστε εχθροί της ιδιοκτησίας, της φοβερής και πρόστυχης θεάς του αστικού κόσμου, εχθροί του κτηνώδους ατομικισμού, που τον παραδέχεται η θρησκεία της θεάς αυτής». (Μαξίμ Γκόργκι, Ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός, μετάφραση Ανδρέας Σαραντόπουλος, Αθήνα, 1957).
Η πολιτική συνιστώσα της σοβιετικής λογοτεχνίας τονίστηκε από τον Μπουχάριν, ο οποίος επεσήμανε ότι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός «διαφέρει από τον αστικό ρεαλισμό στο ότι αναπόφευκτα θέτει στο κέντρο της προσοχής την απεικόνιση της οικοδόμησης του σοσιαλισμού, της πάλης του προλεταριάτου, του νέου ανθρώπου και όλων των πολύμορφων «συνδέσεων και διαμεσολαβήσεων» της μεγάλης ιστορικής διαδικασίας της νεωτερικότητας… Τα υφολογικά χαρακτηριστικά που διακρίνουν τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό από τον αστικό ρεαλισμό συνδέονται στενότερα με το περιεχόμενο της ύλης και της σκοπιμότητας της ηθελημένης τάξης που υπαγορεύει η ταξική πάλη…».
Ο Φαντέεφ υποστήριξε την ιδέα που είχε εκφράσει νωρίτερα ο Γκόρκι, ότι «σε αντίθεση με τον παλιό ρεαλισμό ο σοσιαλιστικός μας ρεαλισμός είναι καταφατικός».
Από την ομιλία του Ζντάνοφ, οι διατυπώσεις του: «να απεικονίζει την πραγματικότητα στην επαναστατική της εξέλιξη», «ταυτόχρονα, η αλήθεια και η ιστορική συγκεκριμενοποίηση της καλλιτεχνικής απεικόνισης πρέπει να συνδυάζεται με το καθήκον της ιδεολογικής αναδιαμόρφωσης και της διαπαιδαγώγησης του εργαζόμενου λαού στο πνεύμα του σοσιαλισμού» αποτέλεσαν τη βάση του ορισμού που δόθηκε στον Καταστατικό Χάρτη της Ένωσης Σοβιετικών Συγγραφέων. («Πρώτο Πανσυνδικαλιστικό Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων. Εκτενής έκθεση», 1934 – Первый всесоюзный съезд советских писателей. Стенографич. отчет, 1934).
Η συλλογιστική του Γκόργκι σχετικά με την Τέχνη που λειτουργούσε ως σοσιαλιστικό εργαλείο, θα καθιστούσε την αυτοβελτίωση της μονάδας συνώνυμο ή προαπαιτούμενο της ωφελιμότητας του συνόλου. Για τον Γκόργκι, η ελευθερία της Τέχνης έγκειται στη λειτουργικότητα της και όχι στην πεποίθηση ότι αυτή θα πρέπει να θεωρείται ως ελεύθερη ή αντικειμενική, όπως την αντιλαμβανόταν η αστική αντίληψη των λογοτεχνών έως τότε. Πίστευε ότι «μία επανάσταση είναι γόνιμη και ικανή να ανανεώσει τη ζωή μόνο όταν πραγματοποιείται πρώτα πνευματικά, στο μυαλό των ανθρώπων, και τότε μόνο μπορεί να συμβεί στην πράξη, στους δρόμους και τα φράγματα. Ειδάλλως, δεν μπορεί να αλλάξει τη ζωή μας πάρα να αυξήσει τη βαρβαρότητα και το κακό».
Οι έντονες συζητήσεις στο χώρο των καλλιτεχνών και συγγραφέων συνεχίστηκαν σχεδόν σε όλη τη δεκαετία του 1930 σχετικά με τη γλώσσα και τον φορμαλισμό και τη δεκαετία 1940-50 κυρίως σε σχέση με τη «θεωρία» της μη σύγκρουσης, το πρόβλημα του τυπικού, του «θετικού ήρωα». Είναι χαρακτηριστικό ότι οι συζητήσεις για ορισμένα ζητήματα της καλλιτεχνικής πλατφόρμας αφορούσαν συχνά την πολιτική, συνδέονταν με τα προβλήματα αισθητικοποίησης της ιδεολογίας, με τη παρουσία της σοσιαλιστικής ανάπτυξης στον πολιτισμό. Για χρόνια υπήρχε μια διαμάχη για τη σχέση μεταξύ ρομαντισμού και ρεαλισμού στη σοσιαλιστική τέχνη. Η διαμάχη αυτή οδήγησε στη δεκαετία του 1960 στην υπέρβαση της υφολογικής μονοτονίας και σε μια πιο εκτεταμένη ερμηνεία της ουσίας του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Με βάση τις πραγματικές τάσεις στην ανάπτυξη της λογοτεχνίας, οι σύγχρονοι κριτικοί θεωρούν ότι είναι απολύτως θεμιτό να μιλάμε για σοσιαλιστικό ρεαλισμό ως συγκεκριμένο ιστορικό στάδιο, καλλιτεχνική κατεύθυνση στη λογοτεχνία και την Τέχνη των δεκαετιών 1920-50 και στη συνέχεια των δεκαετιών 50-80 (όταν μια νέα κατάσταση προέκυψε στη λογοτεχνία και την Τέχνη από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1950 και μετά, αμέσως μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ – 14-25 Φλεβάρη 1956).
Η ταχεία ανάπτυξη της οικονομίας στην ΕΣΣΔ, η ανάπτυξη του επαναστατικού κινήματος και η εξάπλωση της σοσιαλιστικής ιδεολογίας σε άλλες χώρες απαιτούσαν έναν αληθινό και ιστορικά συγκεκριμένο προβληματισμό στους καλλιτεχνικούς καμβάδες και τις σελίδες των βιβλίων. Έργα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού – ζωγραφική, γλυπτική, ποίηση και δραματουργία – έγιναν ένα αποτελεσματικό εργαλείο σε αυτήν την κατεύθυνση.
Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός είναι δεμένος με το παρόν και το μέλλον. Αυτό όμως δεν το προετοιμάζει μέσω ονείρων και μη πραγματικών φαντασιών, αλλά μέσω υλιστικών επιστημονικών προβλέψεων, που διευθύνονται από νόμους που ανακαλύφθηκαν και που επιστημονικά βοηθούν για την ανακάλυψη και άλλων.
Η γέννηση του σοσιαλιστικού ρεαλισμού συνδέεται με την εμφάνιση της εργατικής τάξης στην ιστορική αρένα. Η σοβιετική εξουσία των εργαζομένων για να προωθήσει τις ιδέες της χρειάστηκε ένα ισχυρό ιδεολογικό εργαλείο. Την τέχνη. Για να επηρεάσει τη συνείδηση του προλεταριάτου, να ενθαρρύνει τον εργατικό ηρωισμό του Σταχάνοφ (Алексей Григорьевич Стаханов) και την πίστη στα κομμουνιστικά ιδεώδη.
Το σύνθημα του Λένιν «Η Τέχνη ανήκει στο λαό!» άρχισε να εφαρμόζεται ενεργά στην καθημερινή ζωή του νεαρού σοβιετικού κράτους από τους εκπρόσωπους της διανόησης – συγγραφείς, καλλιτέχνες, σκηνοθέτες, ζωγράφοι, γλύπτες, μουσικοσυνθέτες κλπ.
Ο μνημειακός χαρακτήρας και η υπερβολή των βιομηχανικών τοπίων, η τονισμένη αφθονία στις νεκρές φύσεις, η ρεαλιστικότητα στα πορτρέτα εκδηλώνονται σαφώς στα έργα των καλλιτεχνών του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Οι αρχές της εθνικότητας, της ιδεολογίας και της συγκεκριμενοποίησης που διακήρυξε ο Μαξίμ Γκόρκι στις αρχές της δεκαετίας του ’30 εξακολουθούν να παραμένουν αναλλοίωτες για τους καλλιτέχνες της μεταπολεμικής περιόδου.
Οι εύπλαστες αλλά ταλαντούχες πολιτιστικές προσωπικότητες κατάφεραν να βρουν το δρόμο τους με τις δημιουργικές τους προτιμήσεις. Όχι μόνο στους καλλιτεχνικούς καμβάδες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, αλλά στη γλυπτική και την αρχιτεκτονική κυριαρχούν ο μνημειακός χαρακτήρας και το μεγαλείο του ανθρώπινου πολεμιστή και του ανθρώπινου εργάτη. Τα πολυάριθμα αγάλματα «κορίτσι με το κουπί» (Девушка с веслом) του γλύπτη Ιβάν Σαντρ (Иван Дмитриевич Шадр) με μοντέλο την 18χρονη τότε ηρωίδα της Σοβιετικής Ένωσης Βέρα Βολόσινα (Вера Даниловна Волошина) που τοποθετήθηκαν σε όλα τα μεταπολεμικά πάρκα πολιτισμού και αναψυχής.
Όπως και το αριστούργημα 85 μέτρων «Η πατρίδα μας καλεί» (Родина-мать зовёт!) – σχεδιασμένο από τον Εβγκένι Μπούτσετιτς (Евгений Викторович Вучетич) – ενσάρκωσαν την κύρια ιδέα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, τον θρίαμβο του σοσιαλιστικού τρόπου ζωής.
Μεταξύ των εκπροσώπων του σοσιαλιστικού ρεαλισμού υπήρχαν πολλοί ταλαντούχοι δημιουργοί, πραγματικοί μάστορες της τέχνης τους. Δημιούργησαν άφθαρτα αριστουργήματα κατά τις επιταγές της καρδιάς τους, πιστεύοντας ειλικρινά στα κομμουνιστικά ιδεώδη. Μεταξύ των αναγνωρισμένων σοβιετικών δασκάλων του σοσιαλιστικού ρεαλισμού διακρίνονται οι Γκερασίμοφ (Александр Анатольевич Герасимов), Μπρόντσκι (Исаак Израилевич Бродский), Ντεϊνέκα (Александр Александрович Дейнека) κλπ. Το εμβληματικό γλυπτό του 20ού αιώνα, το ύψους 24 μέτρων μνημείο «Εργάτης και κολχόζνιτσα» (рабочий и колхозница) της γλύπτριας Βέρας Μούχινα (Вера Игнатьевна Мухина) έγινε το πρότυπο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και αντιγράφηκε και εγκαταστάθηκε σε πολλές πόλεις της ΕΣΣΔ.
Ας μην ξεχνάμε ότι η τέχνη, όπως και η ζωή, δεν μπορεί να ενταχθεί σε ένα ενιαίο, έστω και πολύ ευρύ, κανάλι κανόνων. Εκτός από το κύριο ρεύμα, κινείται πάντα κι ένα πλήθος από διακλαδώσεις, κανάλια, ρυάκια και τροφοδοτείται από πηγές που προϋπήρχαν και δημιούργησαν καλλιτεχνικά αριστουργήματα. Στη σοβιετική πραγματικότητα, ο χρόνος φαινόταν να συμπυκνώνεται και μέσα σε αυτόν, μαζί με νέους ήρωες και ονόματα, υπήρχαν νεότεροι, σύγχρονοι του Λέοντα Τολστόι (Лев Николаевич Толстой) και ομότεχνοι του Άντον Τσέχωφ (Антон Павлович Чехов), μαθητές του Αλεξέι Σαβράσοφ (Алексей Кондратьевич Саврасов), του Βασίλι Περόφ (Василий Григорьевич Перов), του Ισάακ Λεβιτάν (Исаак Ильич Левитан) και του Βαλεντίν Σερόφ (Валентин Александрович Серов). Κατάφεραν να συνεχίσουν τις καλύτερες παραδόσεις της ρωσικής ρεαλιστικής τέχνης του δέκατου ένατου αιώνα, του ρωσικού ιμπρεσιονισμού και της τέχνης της «ασημένιας εποχής» (Серебряный век) στο πλαίσιο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού.
Κατά τη μεταπολεμική περίοδο δημιουργήθηκε ένα αποτελεσματικό σύστημα χρηματοδότησης και προώθησης της τέχνης στην κοινωνία. Ένας από τους βασικούς θεσμούς εκείνη την εποχή ήταν το Ταμείο Τέχνης της ΕΣΣΔ (Художественный фонд СССР) από το 1940 μέχρι το 1991. Ένας δημόσιος οργανισμός που υπαγόταν στην Ένωση Καλλιτεχνών ΕΣΣΔ (Союз художников СССР – CCX), ο οποίος λειτουργούσε επιχειρήσεις, εργαστήρια και συνδέσμους που παρείχαν στους καλλιτέχνες ό,τι χρειάζονταν, από πινέλα και καμβάδες μέχρι τη διοργάνωση εκθέσεων και τη σύναψη συμβάσεων με πελάτες.
Πριν τον πόλεμο, είχε δημιουργηθεί η Κύρια Διεύθυνση Καλών Τεχνών υπό την Επιτροπή Καλλιτεχνικών Υποθέσεων (1936–1953), η οποία αργότερα αντικαταστάθηκε από την Κρατική Επιτροπή Προμηθειών του Υπουργείου Πολιτισμού της ΕΣΣΔ (1953–1991). Αυτά τα κρατικά όργανα ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση θεματικών σχεδίων για εκθέσεις τέχνης, τη σύναψη συμβάσεων με καλλιτέχνες και την απόκτηση έργων τέχνης με σκοπό τη μεταφορά τους σε μουσεία.
Το έργο της εκπαίδευσης των νέων καλλιτεχνών ανέλαβε η Ακαδημία Τεχνών της ΕΣΣΔ (Академия художеств СССР, συντομογραφία АХ СССР), η οποία οργανώθηκε το 1947. Για ιστορικούς λόγους αναφέρουμε τους προέδρους της Ακαδημίας Τεχνών της ΕΣΣΔ:
1947—1957 Αλεξάντερ Γκερασίμοφ (Александр Михайлович Герасимов)
1957—1962 Μπόρις Γιόχανσον (Борис Владимирович Иогансон)
1962—1968 Βλαντίμιρ Σερόφ (Владимир Александрович Серов)
1968—1982 Νικολάι Τόμσκι (Николай Васильевич Томский)
1983—1991 Μπόρις Ουγκάροφ (Борис Сергеевич Угаров)
(Σημ.: Μετά το 1991 η Ακαδημία Τεχνών της ΕΣΣΔ ονομάστηκε Ρώσικη Ακαδημία Τεχνών – Российская академия художеств).
-Πρώτη σειρά: Ф. Богоевский, Н. Томский, М. Манизер
-Δεύτερη σειρά από αριστερά: Г. Савицкий, М. Сарьян, Б. Иогансон, К. Юон, В. Бакшеев, А. Герасимов,…, И. Грабарь, В. Мухина, В. Яковлев, П. Кончаловский;
-Τρίτη σειρά: В. Ефанов, …, Е. Кацман, Г. Ряжский, А. Замошкин, Ф. Налбандян, Ф. Федоровский, П. Крылов, П. Сысоев,…, С. Герасимов, М. Авилов;
-Τέταρτη σειρά: В. Касиян, А. Дейнека, В. Серов, Н. Жуков, Н. Машковцев κλπ.
Η διαδικασία ακαδημαϊκής εκπαίδευσης θέσπισε σαφή κριτήρια για τη δεξιοτεχνία και πρότυπα για την εκτέλεση καλλιτεχνικών έργων. Οι ακαδημαϊκοί κανόνες, ωστόσο, δεν απέκλειαν τη χρήση τεχνικών ζωγραφικής En plein air (in situ), οι οποίες επέτρεψαν σε πολλούς καλλιτέχνες, συμπεριλαμβανομένων των δασκάλων του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, να επιδείξουν τις ικανότητές τους.
Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός ήταν σίγουρα ένας καθρέφτης της εποχής και αντικατόπτριζε απόλυτα τις θετικές πτυχές της. Οι καλλιτέχνες δεν είχαν περιορισμούς, έχοντας πλήρως την ελευθερία τους στη δημιουργία. Για παράδειγμα, ο γνωστός και σεβαστός σοσιαλιστής ρεαλιστής Ντεϊνέκα (Александр Александрович Дейнека) ζωγράφισε πολλές φορές γυμνά και το έκανε όμορφα και σύμφωνα με τους κανόνες της εποχής.
Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός διείσδυσε σταδιακά σε όλα τα είδη τέχνης. Τα ποιήματα και η πεζογραφία ήταν κορεσμένα με συνθήματα και χαρακτήρες με σαφώς εκφρασμένη την σοσιαλιστική προοπτική. Τα εικαστικά έργα ενθουσίαζαν το μάτι με τις βραβεύσεις και τα μετάλλια των πρωτοπόρων της παραγωγής, τα εμπνευσμένα πρόσωπα της σοβιετικής νεολαίας.
Από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1940 και μετά αρχίζει η μεταπολεμική περίοδος του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Μαζί με την μεγάλη ανάπτυξη έργων εξύμνησης του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου και της αντιφασιτικής νίκης, έγιναν όλο και πιο δημοφιλή και «έργα δωματίου» που σηματοδοτούσαν τον άλλο πόλο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Επρόκειτο για πίνακες που αναπαριστούσαν τη σύγχρονη ζωή, κυριολεκτικά συναρμολογημένους από ένα πλήθος συγκεκριμένων, αναγνωρίσιμων και διασκεδαστικών λεπτομερειών. Συχνά οι ήρωες τέτοιων έργων ήταν παιδιά. Απομακρυνόμενοι από τα βιομηχανικά ή σημαντικά κοινωνικά θέματα, οι καλλιτέχνες άνοιξαν την είσοδο στον ιδιωτικό, ατομικό χώρο. Το επίκεντρο των καλλιτεχνών είναι ο εσωτερικός τους κύκλος, πρώτα απ’ όλα η οικογένεια, οι γνωστοί, τα κοντινά και αγαπημένα πρόσωπα, ένας κόσμος καθαρός, οικείος και φωτεινός. Σταδιακά, οι πίνακες μεγάλης κλίμακας αντικαθίστανται από οικογενειακά θέματα δωματίου. Ο τόνος της καλλιτεχνικής αφήγησης αλλάζει: τα εμβατήρια δίνουν τη θέση τους σε έναν οικογενειακό ήχο δωματίου. Εξακολουθούν να είναι γεμάτες με σοσιαλιστικό περιεχόμενο, αλλά με μια πιο ήρεμη, ήπια έκφραση.
Ο χρόνος συνέχισε να κάνει προσαρμογές στην Τέχνη και το Συνέδριο της Ένωσης Καλλιτεχνών της ΕΣΣΔ, που πραγματοποιήθηκε στις αρχές του 1957, ανταποκρίθηκε στις αποφάσεις του πρόσφατου ΧΧ Συνεδρίου του ΚΚΣΕ, ιδιαίτερα στο μέρος όπου αναφερόταν «για την ποικιλομορφία των μορφών μετάβασης στο σοσιαλισμό». Στην περίπτωση των εικαστικών τεχνών, αυτό σήμαινε την ποικιλία των δημιουργικών μεθόδων του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και τη διεύρυνση των ορίων του.
Το επόμενο στάδιο στην ανάπτυξη της τέχνης στην ΕΣΣΔ ήταν το «αυστηρό ύφος» («Суровый стиль»), που διαμορφώθηκε από τα τέλη της δεκαετίας 1950 μέχρι και το 1970. Σύμφωνα με ορισμένους κριτικούς τέχνης, ήταν η τελευταία φάση του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Το «αυστηρό ύφος» ένωσε πολλούς εκπροσώπους της μεταπολεμικής γενιάς καλλιτεχνών, των οποίων η προσωπική εμπειρία ζωής έφερε δραματικά χρώματα στην καθιερωμένη εικόνα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Στο έργο τους, όπως και στη ζωή, εκτιμούσαν πάνω απ’ όλα την ειλικρίνεια, την εντιμότητα και την αληθοφάνεια.
Η ζωγραφική των δασκάλων του «αυστηρού ύφους» αποσκοπούσε στην αποκατάσταση της σύνδεσης μεταξύ των εποχών – η τεχνοτροπία της απευθυνόταν στην κληρονομιά των Ρώσων σεζαννιστών («Бубновый валет») και του πρώιμου σοβιετικού μοντερνισμού (Ρώσικη πρωτοπορία – Русский авангард – δεκαετία του 1920 και αρχές της δεκαετίας του 1930). Παρ’ όλα αυτά, ένα ήσυχο ιδεολογικό υπόβαθρο παρέμενε στους πίνακες των καλλιτεχνών – καθιστούσε τα έργα του «αυστηρού ύφους» ένα νέο πρόσωπο της σοσιαλιστικής πραγματικότητας με μια υποτονική αλλά πάντα παρούσα συναισθηματικότητα. Ως παράδειγμα, το έργο του Γιούρι Φρόλοφ (Юрий Андреевич Фролов) «Ρεγκάτα». Στην κλασική για τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό αθλητική πλοκή, ο καλλιτέχνης εισάγει νότες αισθησιασμού – εις βάρος του λεπτού παστέλ χρώματος.
Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, με το ιδεολογικό του υπόβαθρο και πλούτο και την ισχυρή βιομηχανία αναπαραγωγής, αποτέλεσε παρελθόν μετά την παλινόρθωση του καπιταλισμού στη Σοβιετική Ένωση. Η επιρροή του μπορεί να εκτιμηθεί και σήμερα με βάση τη σημαντική συμβολή της διδακτικής δραστηριότητας σοβιετικών καλλιτεχνών δασκάλων. Ένας τέτοιος καλλιτέχνης ήταν ο Κωνσταντίν Μαξίμοφ (Константин Мефодьевич Максимов), ο οποίος τη δεκαετία του 1950 δίδαξε στο Πεκίνο τη νέα Τέχνη της ρεαλιστικής ελαιογραφίας στην Κίνα. Και συνεχίζοντας τις παραδόσεις που καθιέρωσε, οι μαθητές του ήδη εργάζονται και δημιουργούν ακόμη και σήμερα, ενώ ο ίδιος παραμένει ένας από τους πιο σεβαστούς σοβιετικούς ζωγράφους.
Αν και ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός εξαφανίστηκε ως επίσημο καλλιτεχνικό ρεύμα με την κατάρρευση του σοσιαλιστικού κράτους, του οποίου αποτελούσε μέρος του ιδεολογικού συστήματος, το φαινόμενο παραμένει στο επίκεντρο της έρευνας που το θεωρεί «ως συστατικό στοιχείο του σοβιετικού πολιτισμού», σύμφωνα με το παρισινό περιοδικό «Revue des etudes slaves» και υπάρχουν, σε όλον τον κόσμο, πολλοί καλλιτέχνες που δημιουργούν και σήμερα σύμφωνα με τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό εκφράζοντας την επαναστατική ιδεολογία της παγκόσμιας εργατικής τάξης.
Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός ως κατεύθυνση της ζωγραφικής και της τέχνης γενικότερα θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως ένα θετικό και προοδευτικό φαινόμενο, κατάλληλο για την εποχή του πρώτου κράτους της εργατικής τάξης. Αν και η ΕΣΣΔ είναι από το 1991 παρελθόν, υπάρχουν και σήμερα καλλιτέχνες σε όλον τον κόσμο που δημιουργούν τα έργα τους χρησιμοποιώντας το εργαλείο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού.
Είναι εύκολο σήμερα ένας καλλιτέχνης να χρησιμοποιεί το εργαλείο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού; Η αληθινή τέχνη σήμερα, στον καιρό της κυριαρχίας της καπιταλιστικής βαρβαρότητας, περισσότερο από κάθε άλλη προηγούμενη εποχή θέλει επιμονή και πείσμα. Δεν φτάνει να είναι κανείς τεχνίτης και να χειρίζεται άριστα τα υλικά του. Οι θεωρητικές γνώσεις για τις ισορροπίες γραμμών και χρωμάτων, τις φόρμες, τις κατάλληλες λέξεις και εκφράσεις δεν αρκούν για να δώσουν ένα ολοκληρωμένο στρατευμένο έργο τέχνης. Ούτε, βέβαια, αρκεί κάποιος να αντιλαμβάνεται μόνο το κοινωνικό γίγνεσθαι, την εκμετάλλευση των ανθρώπων και την σαπίλα του συστήματος, χωρίς να γνωρίζει να χειρίζεται με την πρέπουσα τεχνική τα υλικά του. Οι σφιγμένες γροθιές και τα συνθήματα δεν αρκούν για να αποδώσουν το περιεχόμενο του διαρκώς μεταβαλλόμενου κόσμου, τον ταξικό πόλεμο. Μόνο ο συνδυασμός και των δύο αυτών στοιχείων – της επαρκούς τεχνικής κατάρτισης και την ταξικής συνειδητοποίησης στο πλευρό της εργατικής τάξης – μπορεί να δώσει ένα δυναμικό έργο αξιώσεων στην τέχνη που διαποτίζεται από την υλιστική – διαλεκτική αντίληψη της πραγματικότητας, τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Και πρέπει να είναι κάποιος καλλιτέχνης επαναστάτης.
Ακόμη υπάρχουν εξειδικευμένες γκαλερί σοσιαλιστικού ρεαλισμού στον κόσμο – όπως το Μουσείο Σοσιαλιστικής Τέχνης (Музей на социалистическото изкуство) στην Εθνική Γκαλερί της Σόφιας.
Οι επιμελητές του λένε ότι είναι ευκολότερο να μάθει κανείς την ιστορία μιας χώρας, που δεν υπάρχει πια, από τέτοιους πίνακες παρά από τα βιβλία.
Αν κάποιοι αναρωτιούνται γιατί είναι ακόμη ζωντανός ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός κι εμπνέει τους καλλιτέχνες, ας θυμηθούν τα λόγια του Μπρεχτ κατά την παραλαβή του «Βραβείου Στάλιν για την Ειρήνη» το 1955, «το μέλλον της ανθρωπότητας μπορεί να ιδωθεί μόνο από τα κάτω, από τη σκοπιά των καταπιεσμένων. Μόνον όποιος αγωνίζεται μαζί τους, αγωνίζεται για την ανθρωπότητα»!
