Χρόνος ανάγνωσης περίπου:11 λεπτά

Πολιτική και φιλοσοφία στον αρχαίο κόσμο | του Παναγιώτη Ξηρουχάκη

«Ο καλύτερος τρόπος για να αντιστέκεσαι είναι να μην εξομοιώνεσαι»
Μάρκος Αυρήλιος

Ο θάνατος του Σπάρτακου, του Hermann Vogel.

Η Πολιτική και η φιλοσοφία υπήρξαν στην αρχαιότητα άρρηκτα συνδεμένες. Άσχετα με το τι πιστεύουν πολλοί σήμερα. Έτσι η επίδραση του Πλάτωνα στην πολιτική σκέψη, ακόμα και των ημερών μας, είναι ίσως το πιο κατατοπιστικό παράδειγμα. Βέβαια δεν είναι το μόνο. Στον πραγματικότητα, όπως θα δούμε, οι φιλόσοφοι υπήρξαν πολλές φορές μαχητές στα πεδία μαχών ή στην κοινωνική αρένα. Η εικόνα του φιλοσόφου σαν αποκομμένου διανοούμενου από την κοινωνική πολιτική πραγματικότητα είναι, θεωρώ, δημιούργημα μεταγενέστερων χρόνων. Στην πραγματικότητα οι φιλόσοφοι τότε ζούσαν επικίνδυνα (πραγμάτωναν το ζην επικινδύνως που μας προέτρεπε και ο Νίτσε).

Ο Σωκράτης π.χ. είχε πολεμήσει αρκετές φορές και μάλιστα το 422 π. Χ. στη μάχη της Αμφίπολης πολέμησε με γενναιότητα και έσωσε τη ζωή του Αλκιβιάδη. Η φιλοσοφία του κρίθηκε επικίνδυνη για την πολιτική ζωή της Αθήνας (κατηγορήθηκε ότι «διέφθειρε τους νέους» και πράγματι κάποιοι από τους μαθητές του είχαν στραφεί ενάντια στην αθηναϊκή δημοκρατία) και αποφασίστηκε η εκτέλεση του. Η στάση του όμως όπως την παρουσιάζει ο Πλάτων σαν πολιτική αυτοκτονία καθώς θα μπορούσε να δραπετεύσει, αποτέλεσε έμπνευση τόσο για την αρχαιότητα όπως θα δούμε με τους στωικούς, όσο και στη σύγχρονη εποχή με την παθητική αντίσταση που παρουσίασε ο Γκάντι, οπαδός του Σωκράτη. Θα δούμε στη συνέχεια και άλλες σημαντικές περιπτώσεις, χωρίς βέβαια να εξαντλήσουμε το θέμα.

ΚΥΛΩΝΕΙΟΙ ΕΝΑΝΤΙA ΣΤΟΥΣ ΠΥΘΑΓΩΡΕΙΟΥΣ

O Πυθαγόρας (580 π.Χ. – Μεταπόντιο, 496 π.Χ.) μια σημαντική μορφή της αρχαιότητας έχει στις μέρες μας σχεδόν αγιοποιηθεί. To ίδιο βέβαια είχε συμβεί και στην αρχαιότητα. Ενδεικτικά αναφέρω ότι οπαδός του σε φιλοσοφικό και πολιτικό επίπεδο υπήρξε ο Πλάτωνας, η επίδραση του οποίου στις μέρες μας είναι ακόμα μεγάλη. Τα επιτεύγματα του Πυθαγόρα σαν μαθηματικού και φιλόσοφου είναι πολύ γνωστά και έτσι δε θα επεκταθούμε στο σύνολο του έργου του. Θα αναφέρουμε ενδεικτικά ότι δημιούργησε φιλοσοφικό και θρησκευτικό κίνημα στην αρχαιότητα (πυθαγόρειο τάγμα) που απέδιδε πολύ μεγάλη σημασία στα Μαθηματικά. Οι Πυθαγόρειοι πίστευαν ότι η κατανόηση των αριθμών οδηγεί στην κατανόηση του σύμπαντος. Επίσης πίστευαν πως η ψυχή δε χάνεται με τον θάνατο, (μετενσάρκωση). Το πυθαγόρειο τάγμα εμφάνιζε χαρακτηριστικά ενός μοναστικού τάγματος και κάποιοι ισχυρίζονται ότι το τάγμα είχε υιοθετήσει ακόμα και στολή.

Απεικόνιση του Πυθαγόρα από το βιβλίο “Pythagorean Mathematics” του Manly P. Hall

Αυτό που δεν είναι πολύ γνωστό στις μέρες μας είναι η πολιτική δράση των Πυθαγορείων (ενώ το πυθαγόρειο θεώρημα είναι πασίγνωστο). Το περίφημο τάγμα, λοιπόν, δημιουργήθηκε από τον Πυθαγόρα όταν ο τελευταίος έφτασε στον Κρότωνα της Ιταλίας. Αφού εντυπωσίασε τους κατοίκους της πόλης (και απέκτησε πολλούς οπαδούς από τα γύρω μέρη) η ομάδα του έκτισε ένα τεράστιο οίκημα το Ομακοείον (πυθαγόρεια σχολή). Τις δε περιουσίες τους, οι οπαδοί τις έθεταν σε κοινή χρήση (κοινοκτημοσύνη) και συγκατέλεγαν τον Πυθαγόρα μεταξύ των Θεών. Αυτό που δε πρέπει να μας διαφεύγει είναι ότι ο Πυθαγόρας ήθελε να εξουσιάσει. Έτσι σταδιακά απόκτησε τον έλεγχο του Κρότωνα. Όπως έλεγε «με κάθε τρόπο πρέπει να διώχνεται και να καυτηριάζεται με φωτιά, και με σίδερο και με άλλες επινοήσεις η αρρώστια από το σώμα, η πολυτέλεια από την κοιλιά, η επανάσταση από την πόλη, η διχόνοια από το σπίτι και απ’ όλα μαζί η αμετρία». Μπορούμε να φανταστούμε λοιπόν πως κυβερνούσαν οι Πυθαγόρειοι.

Aυτή η πολιτικοθρησκευτική αδελφότητα εξαπλώθηκε και σ’ άλλες πόλεις της Kάτω Iταλίας όπου κατάφερε και εκεί να ασκεί εξουσία. Οι οπαδοί του Πυθαγόρα πίστευαν ότι την πολιτική εξουσία πρέπει να την ασκούν οι άριστοι (δηλαδή οι ίδιοι οι Πυθαγόρειοι). Βέβαια αυτό δεν κράτησε για πάντα. Εδώ υπάρχουν δυο εκδοχές για τη συνέχεια. Η μια (αυτή που αποδέχονται οι οπαδοί και θαυμαστές του Πυθαγόρα) υποστηρίζει ότι ο Kύλων, γόνος μιας από τις παλιές οικογένειες του Kρότωνα, πλησίασε τον Πυθαγόρα και του ζήτησε να συμμεριστεί τον πυθαγόρειο τρόπο ζωής. Ο φιλόσοφος όμως τον απέρριψε, με αποτέλεσμα ο φθόνος του Κύλων να κινήσει τα γεγονότα. Σε αυτή την εκδοχή τα νήματα κινεί η ανάγκη για εκδίκηση του ταπεινωμένου Κύλωνα.

Η άλλη εκδοχή υποστηρίζει (άσχετα αν η απόρριψη του Κύλωνα έχει ιστορική βάση ή όχι) ότι τα βαθύτερα κίνητρα ήταν η σύγκρουση των δημοκρατικών εναντίον των (αριστοκρατικών) Πυθαγόρειων. Ο Κύλων ήθελε να μεταβάλει το πατροπαράδοτο πολίτευμα του Κρότωνα που όριζε ορισμένο αριθμό πολιτών με το δικαίωμα να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου (οι «χίλιοι»). Ο Κύλων ήθελε να συμμετέχουν όλοι, όμως, σε αυτά του τα σχέδια εναντιώθηκαν οι Πυθαγόρειοι. Σύμμαχος του ήταν και ο Νίνων που παρουσίασε την φιλοσοφία των Πυθαγορείων ως συνωμοσία εναντίον των πολλών. Θεωρούσε ότι όπως οι πυθαγόρειοι δεν επέτρεπαν στο λαό να ασκεί τα δημοκρατικά του δικαιώματα έτσι και ο λαός είχε δικαίωμα να μην αφήσει εκείνους να τα ασκούν: «Ώστε δεν αρμόζει να αφήνουν αυτούς να ομιλούν, οποιαδήποτε στιγμή εκείνοι με την δύναμη τους εμπόδιζαν τους άλλους να ακούνε». Περιττό να πω ότι με βάση την πρώτη εκδοχή οι ταπεινωμένοι και γεμάτο φθόνο Κυλωνιστές ήθελαν να αυξήσουν το μέγεθος του δήμου ώστε να μπορούν να τον εξαγοράζουν και να ασκούν δημαγωγία.
Όπως και να έχει, ένας οργισμένος όχλος «φθονερών» Κροτωνιστών της εποχής (σύμφωνα πάντα με τους οπαδούς του Πυθαγόρα του τότε, αλλά και του σήμερα) και κατ’ άλλους, μέλη του ρεύματος των δημοκρατικών υπό τον Κύλωνα περικύκλωσε τη Σχολή κι όλοι μαζί εισέβαλαν έσφαξαν τους οπαδούς του Πυθαγόρα. Διωγμοί Πυθαγορείων έγιναν και σ’ άλλες πόλεις της Kάτω Iταλίας. O ίδιος ο Πυθαγόρας αναγκάστηκε να φύγει από τον Κρότωνα και λίγο αργότερα πέθανε.

Οι θαυμαστές του Πυθαγόρα υποστήριξαν ότι η εξουσία του τελευταίου ήταν άριστη και ο φθόνος τα κατάστρεψε όλα. Οι οπαδοί της δημοκρατίας από την άλλη δε μπορούσαν να δεχθούν να τους εξουσιάζουν «άριστοι». Σε όποια και από τις δυο εκδοχές και να καταλήξει κάποιος να πιστεύει καθοδηγείται από την ιδεολογία του. Το ίδιο συμβαίνει τώρα όπως και τότε.

ΣΤΩΙΚΟΙ

Στην «Πολιτεία» του Ζήνωνα (μια συνειδητή αντίδραση στην πλατωνική Πολιτεία ) δεν υπάρχουν ιεραρχίες και εξουσία. Στην πολιτεία δεν έπρεπε να κτίζονται ιερά στους θεούς (τον θεό πρέπει να τον έχουμε μέσα στον νου). Δεν θα χρειάζονται ούτε νομίσματα, αφού όλοι θα τα μοιράζονται όλα με όλους. Εξάλλου, όπως παρατηρεί ο Πλούταρχος, η «Πολιτεία» του Ζήνωνα προάγει τον κοσμοπολιτισμό. Οι άνθρωποι δεν θα κατοικούν σε χωριστές πόλεις-κράτη αλλά θα είναι όλοι «συνδημόται» και «συμπολίται». Σύμφωνα με τον Πιοτρ Κροπότκιν οι στωικοί, με κορυφαίο τον Ζήνωνα, «αποστρέφονταν την παντοδυναμία του κράτους, την επέμβασή του και τον κρατισμό και διακήρυσσαν την κυριαρχία του ηθικού νόμου του ατόμου». Έτσι, σύμφωνα με τον Κροπότκιν, ο Ζήνων ήταν ο καλύτερος υπέρμαχος της αναρχίας στον αρχαίο κόσμο. Ζητούσε την κατάργηση του κράτους που καταλύει την ελευθερία του πολίτη.

Ο στωικισμός, του οποίου δημιουργός υπήρξε ο Ζήνων, ανάγει σε μέγιστο σκοπό την αρετή. Επίσης ο στωικός δε θέλει να βλάπτει το συνάνθρωπο του. Ο στωικός αποδέχεται τον κόσμο γύρω του, αλλά δεν εξαρτάται από αυτόν. Ζει ατάραχα μέσα του ενώ και σε αντίθεση με τους επικούρειους, συμμετέχει στην κοινωνική ζωή. Βέβαια αν και δεν ήταν ενάντια στην πολιτική κάποιοι προτιμούσαν να απέχουν σαν μια διαμαρτυρία στην πολιτική ζωή της εποχής τους. Άλλοι όμως επέλεξαν να συμπορευτούν με άτομα με εξουσία και να τους επηρεάσουν προς μεταρρυθμιστικό έργο:

«ο μαθητής του Ζήνωνα Περσαίος που άσκησε κριτική στους Νόμους του Πλάτωνα, διαδραμάτισε πολιτικό ρόλο προσφέροντας τις υπηρεσίες του στον Αντίγονο και πέθανε ηρωικά. Ο άλλος μαθητής του, ο Σφαίρος, πήγε στη Σπάρτη και ίσως και στην Αίγυπτο στον Πτολεμαίο Φιλοπάτορα και έμεινε στην ιστορία για τη συμβολή του στις τολμηρές κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του βασιλιά της Σπάρτης Κλεομένη, τον καιρό που η Σπάρτη προσπαθούσε να διατηρήσει την αυτονομία της… Από τη στιγμή που οι Ρωμαίοι άρχισαν να γίνονται ευαίσθητοι στην ελληνική παιδεία και τις αξίες της, τον καιρό της ακμής της Μέσης στοάς με τις λαμπρές μορφές του Παναίτιου, του Ποσειδώνιου και του Κάτωνα, κάθε επώνυμος Ρωμαίος που σεβόταν τον εαυτό του είχε ως σύμβουλο και κάποιο στωικό φιλόσοφο.». (Μυρτώ Δραγώνα-Μονάχου στο kostasbeys.gr).

Ήταν γενικό φαινόμενο από την άλλη στωικοί να αντιταχθούν στην ρωμαϊκή εξουσία. Ο Κάτωνας ο νεότερος θεωρούνταν ρωμαϊκό αντίγραφο του Σωκράτη (όχι υποτιμητικά), μισούσε παθολογικά τη διαφθορά και υπερασπίστηκε τη ρωμαίική δημοκρατία. Μετά την ήττα από τον Καίσαρα αυτοκτόνησε. Πολλοί στωικοί (π.χ. Tarasea Paetus, Helvidius Priscus και άλλοι) υπήρξαν θύματα της ρωμαϊκής απολυταρχίας καθώς πίστευαν στο ιδεώδες της ελευθερίας της συνείδησης και της γνώμης. Το τίμημα για να μείνουν πιστοί στα ιδεώδη τους υπήρξε η αυτοκτονία (με πρότυπο πάντα τον Σωκράτη και τον Κάτωνα).

Βέβαια ένα κίνημα που στην αρχή του είχε αναρχικά στοιχεία, όπως υποστήριξε ο Κροπότκιν, έφτασε να έχει οπαδό του στη θέση του αυτοκράτορα. Ο Μάρκος Αυρήλιος (26 Απριλίου 121 – 17 Μαρτίου 180) ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας και θεωρείται επίσης ως ένας από τους σημαντικότερους στωικούς φιλοσόφους.

Σαν στρατηγικός νους θεωρείται σπουδαίος καθώς νίκησε την Παρθική Αυτοκρατορία και διάφορα γερμανικά φύλα. Ο Μάρκος Αυρήλιος έγραψε το «Έις εαυτόν» κατά τη διάρκεια των εκστρατειών του, ένα κλασικό έργο της στωικής φιλοσοφίας.

ΓΝΩΣΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ

Κινήματα που σάρωσαν τον αρχαίο κόσμο εμφανίστηκαν στην Ιουδαία για να εξαπλωθούν αλλού. Η αλληλεπίδραση των αρχαίων ελληνικών φιλοσοφικών ρευμάτων (πλατωνισμός, νεοπλατωνισμός και στωικισμός) με τον ιουδαϊσμό δημιούργησε ένα εκρηκτικό επαναστατικό κοκτέιλ.

Οι γνωστικοί υπήρξαν κίνημα χωρίς κεντρικό συντονισμό ή συγκεντρωτικό ιερατείο, το οποίο εκριζώθηκε έως τον πέμπτο αιώνα από την επίσημη χριστιανική Εκκλησία και τον ρωμαϊκό Στρατό, όταν πλέον η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε θεσπίσει ως κρατική θρησκεία τον χριστιανισμό. Υπάρχει η θεωρία ότι ο Γνωστικισμός και ο Χριστιανισμός αναπτύχθηκαν παράλληλα, βασισμένοι σε κοινές πηγές. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο γνωστικισμός προηγήθηκε με κάποια πρώιμη μορφή του. Οι γνωστικοί πίστευαν ότι η ύλη δίπλα μας και ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι δημιούργημα του Σατανά. Η απόρριψη του κόσμου γύρω μας οδηγεί στη λύτρωση και στον πραγματικό θεό (μέσω της γνώσης). Για τους Γνωστικούς υπάρχουν δύο θεοί: ο κακός (αυτός της Παλαιάς Διαθήκης) και ο καλός (που μας είναι άγνωστος αλλά έχει δημιουργήσει την ανθρώπινη ψυχή). Εύκολα συνάγεται ότι σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση οι υπηρέτες του θεού της παλιάς διαθήκης είναι στην ουσία υπηρέτες του Διαβόλου!

Στοιχεία στωικισμού υπάρχουν και στον πρωτοχριστιανισμό (άλλωστε δεν πρέπει να μας διαφεύγει το φλερτ των χριστιανών της εποχής προς τους στωικούς· το παράδειγμα του Απόστολου Παύλου είναι χαρακτηριστικό, καθώς προσπαθούσε να προσεταιριστεί στωικούς). Οι χριστιανοί τα πρώτα χρόνια (που εφάρμοζαν τον κοινοβιακό τρόπο ζωής) ήταν επαναστάτες, γι’ αυτό και διώχθηκαν από το κράτος. Στο τέλος όμως και μετά από κάποιους αιώνες οι πιο συντηρητικοί από αυτούς κυριάρχησαν όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος έγινε ο πρώτος χριστιανός αυτοκράτορας στις αρχές του 4ου αι. και προώθησε το χριστιανισμό εις βάρος των άλλων θρησκειών. Η διαφορά τους από τους στωικούς ήταν ότι κυριάρχησαν μόνιμα και επέβαλαν το δόγμα τους σε όλους τους υπηκόους του Βυζαντίου.

Η Αννία Γαλερία Φαυστίνα η Νεότερη – Annia Galeria Faustina (Faustina minore), κόρη του Aυτοκράτορα Αντωνίνου Πίου και σύζυγος του Μάρκου Αυρήλιου, Αυτοκράτορα της Ρώμης.

Όχι βέβαια χωρίς αντίσταση. Εξεγέρσεις και επαναστάσεις ξεσπούσαν και στο Βυζάντιο. Ενδεικτικά αναφέρω τους Παυλικιανούς όσο και τους Βογομίλους που ιδεολογικά εμπνεύστηκαν από το γνωστικισμό και επιδίωκαν μία επιστροφή στον πρωτοχριστιανικό κομμουνισμό. Για περισσότερα διαβάστε το άρθρο μας «Βυζάντιο και επανάσταση» στο elaliberta.gr

Βέβαια οι ιδέες των αρχαίων φιλοσόφων επηρέασαν διαχρονικά την πορεία της ανθρωπότητας (αναγέννηση, διαφωτισμός, γαλλική επανάσταση κλπ) και συνεχίζουν με τον ένα ή άλλο τρόπο να ασκούν πολιτική επιρροή μέχρι τις μέρες μας (π.χ. κινήματα άμεσης δημοκρατίας κλπ). Και αυτό γιατί η φιλοσοφία ήταν (και κατά βάθος είναι άσχετα με τι νομίζουν οι πολλοί) και πολιτική σκέψη και δράση.

Bιβλιογραφία

Μυρτώ Δραγώνα/Μονάχου στο kostasbeys.gr
https://en.wikipedia.org/wiki/Diversity_of_tactics
Howard Zinn, Disobedience and Democracy: Nine Fallacies on Law and Order (South End Press edition, 2002)
Πυθαγόρας, Χρυσά έπη, εκδόσεις αιώρα
Προσωκρατικοί Άπαντα, Πυθαγόρας, εκδόσεις Κάκτος
https://enallaktikidrasi.com/2015/12/puthagoras-filosofos-kai-ek-pepoithisews-touristas/embed/#?secret=fuHYx5qB5p
https://mathland.gr/%cf%80%cf%85%ce%b8%ce%b1%ce%b3%cf%8c%cf%81%ce%b1%cf%82/embed/#?secret=q7BbLHJEFW
https://www.naftemporiki.gr/story/1717108/markos-aurilios-enas-filosofos-autokratoras
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%AF%CE%BF%CE%B9#%CE%98%CF%81%CE%B7%CF%83%CE%BA%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82_%CE%A0%CE%B5%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%B8%CE%AE%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%BD%CF%89%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82#%CE%A0%CF%81%CE%BF%CE%AD%CE%BB%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B7_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%B3%CE%BD%CF%89%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%8D
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ekke/article/viewFile/6844/6564

.

Πάνος Ξηρουχάκης

Δρ Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Το παραπάνω άρθρο περιλαμβάνεται στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού ZERO GEOGRAPHIC 30 – Χειμώνας 2022


[Η κύρια εικόνα που συνοδεύει το άρθρο είναι η νωπογραφία «Η Σχολή των Αθηνών»Scuola di Αtene (1509–1511), από την «Αίθουσα της Υπογραφής» – Stanza della Segnatura στο Βατικανό, του Ραφαήλ (Raffaello Sanzio da Urbino, 06/04/1483 – 06/04/1520]


 

Σύνταξη

Η τέχνη, η επιστήμη, η γλώσσα, ο γραπτός λόγος, η παράδοση, είναι εργαλεία του πολιτισμού, που συμβάλλουν τα μέγιστα για να διαμορφωθεί μια κοινωνία, να θεσπίσει τους κώδικες και την ηθική της, να πλάσει τους όρους δημιουργίας της κοινωνικής συνείδησης, να επεξεργαστεί την αλληλεγγύη της και να φτιάξει έναν κοινωνικό ιστό, που θα διαφυλάσσει και θα προάγει την έννοια άνθρωπος.
Αναγνώσεις:60